วัดโสมนัสวิหาร เป็นพระอารามหลวงราชวรวิหารชั้นโท มีชื่อเต็มว่า “วัดโสมนัสราชวรวิหาร” พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 4ทรงสร้าง เพื่ออุทิศพระราชกุศลพระราชทาน สมเด็จพระนางเจ้าโสมนัสวัฒนาวดี พระอัครมเหสี
สมเด็จพระนางเจ้าโสมนัสวัฒนาวดีทรงเป็นพระธิดาในพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าลักขณานุคุณ กับเจ้าจอมมารดางิ้ว ทรงเป็นขัตติยนารีที่มีวัดประจำพระองค์ 2 วัด คือวัดราชนัดดาราม ด้วยทรงเป็นพระราชนัดดาอันเป็นที่รักของพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว และวัดโสมนัสวิหาร เพราะทรงเป็นพระอัครมเหสี อันเป็นที่รักยิ่งของพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
ตลอดระยะเวลาที่สมเด็จพระนางเจ้าโสมนัสวัฒนาวดีทรงดำรงตำแหน่งพระอัครมเหสี ทรงปฏิบัติพระองค์สมฐานะพระอัครมเหสีทุกประการ ทั้งในส่วนพระองค์ และทางราชการแผ่นดิน เป็นที่เคารพนับถือ และทรงได้รับความเป็นมิตรภาพและบรรณาการจากข้าราชการ และท่านผู้มีศักดิ์ชาวต่างประเทศ ในนานาประเทศ
สมเด็จพระนางเจ้าโสมนัสวัฒนาวดีทรงดำรงพระอิสสริยยศได้เพียง 9 เดือนก็เสด็จสวรรคต พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงทะนุถนอมเอาพระราชหฤทัยใส่พระอัครมเหสีจนวาระสุดท้ายแห่งพระชนมชีพ และยังได้บันทึกจดหมายเหตุอาการพระประชวรและการสวรรคตของพระนางเป็นภาษาไทยและภาษาอังกฤษ เผยแพร่ออกไปทั้งในและต่างประเทศ
เมื่อเสร็จงานพระเมรุพระราชทานเพลิงแล้ว พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้พระราชทานทรัพย์ส่วนพระองค์ของสมเด็จพระนางเจ้าโสมนัสวัฒนาวดี เพื่อสร้างพระอารามที่คูเมืองแห่งใหม่ของพระนคร (ซึ่งเคยมีพระราชกระแสรับสั่งกับสมเด็จพระนางเจ้าโสมนัสวัฒนาวดี ว่าจะสร้างวัดขึ้นสักวัดหนึ่ง แต่ยังไม่ทันจะได้สร้าง พระอัครมเหสีก็ทรงประชวรและสวรรคตเสียก่อน) ทรงวางศิลาฤกษ์พระอุโบสถ เมื่อวันที่ 15 มกราคม พ.ศ. 2396 พระราชทานนามว่า "วัดโสมนัสวิหาร"
วัดนี้มีเนื้อที่ประมาณ 31 ไร่เศษ(รวมทั้งที่ขุดคู) พระราชทานเป็นวิสุงคามสีมา ด้านหน้าจดคลองผดุงกรุงเกษม ด้านข้างขุดคูเป็นเขตทั้ง 3 ด้าน แผนผังของวัดโสมนัสวิหารนั้นมีพระวิหารใหญ่อยู่ด้านหน้า ต่อด้วยระเบียงคด มีพระเจดีย์ใหญ่เป็นเจดีย์ประธานอยู่ตรงกลาง ถัดไปเป็นพระอุโบสถ
พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯให้สร้างวัดนี้ขึ้น เพื่ออุทิศพระราชกุศลพระราชทาน และเป็นอนุสรณ์สถานแห่งความรักที่มีต่อสมเด็จพระนางเจ้าโสมนัสวัฒนาวดี พระอัครมเหสี ซึ่งหลังจากนั้นก็ได้ทรงสร้างพระอารามสำหรับพระองค์เองไว้เคียงคู่กัน คือ วัดมกุฎกษัตริยาราม เพื่อเป็นประจักษ์พยานแห่งความรัก
มีเรื่องเล่าขานกันว่า บนหน้าบันของพระอุโบสถและพระวิหารในวัดโสมนัส พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาให้ผูกลายเป็นรูปหัวใจ และมีรัศมีคล้ายเปลวเพลิงล้อมรอบอยู่ หัวใจที่ว่านั้น หมายถึงความปีติยินดีหรือความโสมนัส ซึ่งพระราชทานเป็นตราพระราชลัญจกรของพระองค์เจ้าโสมนัส คู่กับตราพระมหามงกุฎ ซึ่งเป็นตราพระราชลัญจกรของพระองค์ ถ้าสังเกตดูนามของวัดก็เป็นนามที่สอดคล้องต้องกัน คือ “มกุฎกษัตริย์ - โสมนัสวิหาร”
นอกจากนี้ ยังได้ทรงสร้างพระสัมพุทธโสมนัสวัฒนาวดีนาถบพิตร พระประธานในพระวิหาร ขนาดหน้าตักกว้าง 52นิ้ว ประดิษฐานอยู่ในบุษบกที่สวยงามมาก เพื่ออุทิศพระราชกุศลแด่สมเด็จพระนางเจ้าโสมนัสวัฒนาวดี
ส่วนพระประธานในพระอุโบสถ ซึ่งเป็นพระปางสมาธินั้น สมเด็จพระวันรัต (ทับ พุทฺธสิริ) เจ้าอาวาสองค์แรกของวัดนี้ ได้สร้างไว้สมัยเมื่อท่านยังอยู่ที่วัดราชาธิวาสวิหาร พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้พระราชทานนามพระพุทธรูปองค์นี้ว่า "สัมพุทธสิริ" เพื่อเป็นอนุสรณ์แด่เจ้าพระคุณสมเด็จ ผู้มีพระฉายานามว่า "พุทฺธสิริ"
อีกสิ่งหนึ่งภายในวัดแห่งนี้ที่ไม่เหมือนวัดอื่นๆ ก็คือ ภาพจิตรกรรมฝาผนังภายในพระวิหาร ซึ่งไม่ใช่พุทธประวัติ หรือทศชาติชาดก ดังที่เคยเป็นมา แต่กลับเป็นภาพจากวรรณกรรมเอกของไทย เรื่องอิเหนา โดยจิตรกรได้สอดแทรกปริศนาธรรมกับคติสอนใจไว้ในทุกผนัง รวมทั้งภาพวาดเรื่องราวชีวิตชาวบ้านชาวเมืองในยุคนั้น ซึ่งเป็นการวาดแบบทัศนียวิทยา(perspective) อันเป็นรูปแบบจิตรกรรมไทยสมัยใหม่ที่รับอิทธิพลจากตะวันตก นำมาผสมผสานกันอย่างกลมกลืนงดงาม ถือเป็นความโดดเด่นของจิตรกรรมฝาผนังของวัดแห่งนี้
สันนิษฐานว่า พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯให้ช่างเขียนจิตรกรรมฝาผนังเรื่องอิเหนา เพื่อเป็นอนุสรณ์แห่งความรักระหว่างพระองค์ และพระอัครมเหสี เปรียบได้กับความรักที่อิเหนามีต่อนางบุษบา
วัดโสมนัสวิหารได้มีการบูรณปฏิสังขรณ์เรื่อยมาตั้งแต่ พ.ศ. 2489 โดยในปี พ.ศ.2539สมเด็จพระนางเจ้าฯพระบรมราชินีนาถ ทรงมีพระราชศรัทธาบูรณปฏิสังขรณ์กุฏิสมเด็จ และทรงมีพระราชเสาวนีย์ให้แต่งตั้งคณะกรรมการอำนวยการโครงการบูรณะวัดโสมนัสวิหาร และทรงรับโครงการไว้ในพระบรมราชินูปถัมภ์
ล่าสุด พ.ศ.2553วัดโสมนัสวิหาร กรมศิลปากร และสำนักงานทรัพย์สินส่วนพระมหากษัตริย์ ได้ร่วมกันบูรณะวัดอีกครั้งหนึ่ง เพื่อเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เนื่องในวโรกาสมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา 84 พรรษา และเพื่อน้อมเกล้าอุทิศถวายเป็นพระราชกุศล พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ที่ทรงสร้างพระราชอุทิศสมเด็จพระนางเจ้าโสมนัสวัฒนาวดี รวมทั้งเพื่อเป็นการอนุรักษ์โบราณสถานสถาปัตยกรรมอันทรงคุณค่าของชาติไว้ และพระเกียรติคุณแห่งพระราชศรัทธายิ่งใหญ่ ในพระมหากษัตราธิราชเจ้า ที่ทรงมีต่อพระพุทธศาสนา และเพื่อบูรณปฏิสังขรณ์ศาสนสถานให้ร่มรื่นงดงามสมฐานะพระอารามหลวง
โดยโครงการได้เริ่มขึ้นเมื่อเดือนกันยายน 2553 และจะแล้วเสร็จในเดือนธันวาคม 2558
(จาก นิตยสารธรรมลีลา ฉบับที่ 146 กุมภาพันธ์ 2556 โดย สำนักงานทรัพย์สินส่วนพระมหากษัตริย์)
