เตรียมรับปีใหม่แบบคนญี่ปุ่น (2)

คืนวันสิ้นปีที่ญี่ปุ่น

แม้ว่า ‘ใหม่’ อาจไม่ได้หมายความว่าดีกว่าเก่าเสมอไป แต่ใครๆ ก็ตื่นเต้นทุกครั้งที่ปีใหม่กำลังจะมาเยือน และเป็นเหมือนกันทุกประเทศ สังเกตได้จากความครื้นเครง ร้องเพลงจุดพลุฉลองไล่เรียงพื้นที่กันมาตามเวลาที่โลกหมุนเข้าสู่วันแรกของปี ญี่ปุ่นหรือไทยก็ฉลองกันไปตามแบบของใครของมัน แต่ถ้าพูดถึงความหลากหลาย ผมรู้สึกว่าปีใหม่ของแดนอาทิตย์อุทัยมีอะไรให้คนทำมากกว่า

ในปีแรก ด้วยความใหม่ต่อญี่ปุ่น แม้ประสบหลายเหตุการณ์ที่น่าประทับใจ แต่ยังมีอีกหลายอย่างที่รู้สึกว่าพลาดไป ไม่เป็นไร...รอได้ อีกแค่ปีเดียว กะว่าจะเก็บเกี่ยวให้ครบถ้วนตามแบบญี่ปุ่นในคราวต่อไป และแล้วปลายปีก็เวียนมาถึงอีกครั้ง ในปีที่ 2 ความยุ่งยังมีเหมือนเดิม แต่เนื่องจากเสริมทักษะบริหารเวลาจนแก่กล้า กี่ปาร์ตี้ก็มาเถอะ ขอให้บอก สับหลีกไปได้ครบทุกงาน ปีนั้นผมจึงมีโบเน็งไกกับชินเน็งไก...นับได้ เก้าปาร์ตี้ที่มีทั้งกินฟรีและเสียเงิน ทั้งที่ได้รับเชิญและ “พรีเซ้นต์-เฟซ” ไปเองด้วยความสะ (-หมัก)ใจ!

หลังจากปีแรกๆ ผ่านไป ไม่ใช่ปาร์ตี้อย่างเดียวแล้วที่ผมทำตัวกลมกลืน แต่ยังคลุกคลีกับอย่างอื่นเชิงประเพณีตามที่คนญี่ปุ่นทำกันด้วย ไม่ว่าจะเป็น ฮะสึโมเดะ, โมะชิสึกิ, โอะเซะชิเรียวริ, ฮะสึอุริ และฟุกุบุกุโระ ...ซึ่งเป็นหลายคำที่ไม่คุ้นเมื่อแรกได้ยิน แต่อยู่ๆ ไปก็ชินหูและน่าสนุกทุกปี

วันที่ 31 ธันวาคมซึ่งเป็นวันสิ้นปี ภาษาญี่ปุ่นเรียกว่า “โอมิโซะกะ” (大晦日；ōmisoka) ในคืนสิ้นปี คนญี่ปุ่นส่วนใหญ่จะไม่เข้านอนเร็ว แต่จะอยู่พร้อมหน้ากันทั้งครอบครัว รอคอยการเคานต์ดาวน์เปลี่ยนปี ผมไม่แน่ใจว่าการเคานต์ดาวน์ในเมืองไทยเริ่มมีตั้งแต่เมื่อไร จำได้ว่าตอนเด็กๆ ยังไม่คึกคักเฮฮากันอย่างในปัจจุบัน แต่ของคนญี่ปุ่นนั้น มีมานานมากแล้ว ระหว่างที่ผู้คนรอการเคานต์ดาวน์ โทรทัศน์ช่องต่างๆ ก็จะออกอากาศรายการพิเศษ รายการที่กลายเป็นประเพณีประจำวันสิ้นปีมาหลายทศวรรษตั้งแต่ปี 1951 คือ “การประชันเพลงขาว-แดง NHK” ซึ่งเป็นรายการเพลงที่ออกอากาศโดยบรรษัทแพร่ภาพกระจายเสียงแห่งญี่ปุ่น หรือ NHK ศิลปินมากหน้าหลายตาจะมารวมตัวกันและแบ่งเป็นฝ่ายขาวกับฝ่ายแดง ชายอยู่ฝ่ายขาว หญิงอยู่ฝ่ายแดง ผลัดกันออกมาร้องเพลงของตนโดยมีผู้ชมในโรงคอนเสิร์ตลงคะแนนว่าฝ่ายไหนแสดงได้ถูกใจกว่ากัน รายการนี้ออกอากาศ 4 ชั่วโมงครึ่งตั้งแต่ทุ่มสิบห้าจนถึงห้าทุ่มสี่สิบห้า จากนั้น ในช่วง 15 นาทีสุดท้ายก่อนขึ้นวันใหม่ NHK จะตัดภาพไปที่วัดหรือศาลเจ้าแห่งต่างๆ ทั่วประเทศ เป็นภาพการรอเคานต์ดาวน์ของประชาชนซึ่งเป็นบรรยากาศแบบขรึมๆ ไม่เอะอะมะเทิ่งเท่าไรแม้จะมีการกินเหล้าเพิ่มความอบอุ่นอยู่บ้างก็ตาม


ระหว่างที่สมาชิกครอบครัวพากันรอรับปีใหม่อยู่นั้น มักจะทำกิจกรรมอย่างหนึ่งคือ “กินโซะบะ” โซะบะคืออาหารประเภทเส้นชนิดหนึ่งของญี่ปุน คนไทยคงคุ้นชื่อ “ยะกิโซะบะ” กันดีอยู่แล้ว แต่โซะบะที่คนญี่ปุ่นกินในคืนวันที่ 31 ธันวาคม ไม่ใช่ประเภทก๋วยเตี๋ยวผัด แต่เป็นก๋วยเตี๋ยวน้ำ และเรียกว่า “โทะชิโกะชิ โซะบะ” (年越し蕎麦；toshikoshi soba) หรือ “โซะบะส่งท้ายปี (เก่า)” กินเพื่อความเป็นสิริมงคล เพราะเชื่อว่าจะทำให้อายุยืนยาวเหมือนเส้นโซะบะที่ลีบๆ ยาวๆ เวลาที่แน่ชัดสำหรับการเริ่มกินนั้นไม่มีขนบตายตัว แต่ส่วนใหญ่มักจะกินตอนกลางคืนและกินให้เสร็จก่อนขึ้นวันที่ 1 มกราคม

ทันทีที่ถึงเที่ยงคืนซึ่งกลายเป็นวันที่ 1 มกราคม ทางวัดจะตีระฆัง ทีแรกที่ผมได้ยินเสียงจากวัดใกล้บ้าน ก็ไม่ทันได้นับว่ากี่ครั้ง นึกว่าพระจะตีระฆังตามใจชอบ เหนื่อยเมื่อไรก็หยุด แต่คนญี่ปุ่นบอกว่า จำนวนครั้งของเสียงระฆังคือ 108 ครั้ง เรียกว่า “โจะยะโนะกะเนะ” (除夜の鐘；joya no kane) ตีเพื่อขับไล่ “บนโน” (煩悩；bonnō) 108 อย่าง หรือ กิเลสร้อยแปด ตามคำสอนทางพุทธของญี่ปุ่น

เมื่อเข้าสู่ปีใหม่ คนญี่ปุ่นเชื่ออย่างเหนียวแน่นว่าจะต้องไป “ฮะสึโมเดะ” (初詣；hatsumōde) หรือ การไปสักการะศาลเจ้า (ชินโต) หรือวัด เป็นครั้งแรก ซึ่งนิยมไปในช่วง 3 วันแรกของปี หรือไม่เกินเดือนมกราคม สถานที่ที่มีคนไปฮะสึโมเดะมากที่สุดคือศาลเจ้าเมจิในกรุงโตเกียว อยู่ในย่านฮะระจุกุ เป็นศาลเจ้าที่ขึ้นชื่อมากเรื่องความแน่น...ไม่ใช่แม่น...ในช่วงฮะสึโมเดะ ครั้งแรกที่ผม “เสี่ยง” ไปกับเพื่อน เราไปถึงประมาณตี 1 ของวันขึ้นปีใหม่ เดินเข้าไปไม่กี่ก้าว พอได้เห็นหางแถวแล้วต้องผงะ เพราะยาวเป็นกิโล กว่าจะเข้าถึงตัววิหารได้คือตี 3 เจอแบบนี้เข้าไป ทีเดียวเข็ดเพราะหนาวเหลือทน แทนที่จะได้สุขะพละจากฮะสึโมเดะ พานจะฮัดชิ่วได้ทุกขะกับโรคะแทน สามปีให้หลัง ผมลองไปตอนกลางวันของวันที่ 5 มกราคม ปรากฏว่าแถวก็ยังยาวอีก อยู่เมืองญี่ปุ่น ย่อมอยากทำตัวให้กลมกลืนกับคนญี่ปุ่น แต่เมื่อเห็นอย่างนี้ ผมจึงจรลีไปศาลเจ้าใกล้บ้านแทน

อาหารและการช้อปช่วงปีใหม่

ปีใหม่ญี่ปุ่นมีบรรยากาศที่น่าสนใจ โดยเฉพาะอย่างยิ่งเรื่องอาหาร ซึ่งเป็นอีกเรื่องหนึ่งที่คนญี่ปุ่นใส่ใจเป็นพิเศษ นอกจากโซะบะในช่วงสิ้นปีแล้ว พอขึ้นปีใหม่จะถึงเวลาของโมะชิด้วย เสียงของคำนี้ถือว่าเป็นมงคลเพราะพ้องกับคำที่มีความหมายว่า “(มั่ง) มี” (โมะชิที่ว่านี้ไม่ใช่ขนมโมจิอย่างที่คนไทยรู้จัก แต่เป็นแป้งล้วนๆ ไม่มีไส้ครีม ไส้ถั่ว หรืออะไรทั้งสิ้น) การเตรียมโมะชิจะเริ่มตั้งแต่ก่อนสิ้นปีแล้ว และกว่าโมะชิจะกลายมาเป็นแป้งเหนียวๆ ปั้นเป็นรูปได้ ต้องผ่านการตำเมล็ดข้าวที่หุงแล้วให้แหลกเหนียวติดกัน เรียกการตำนั้นว่า “โมะชิสึกิ” (餅つき；mochi-tsuki) ซึ่งไม่ใช่งานเบา ถ้าใครเคยเห็นการตำข้าวเปลือกด้วยครกที่ได้จากการนำลำต้นของไม้ใหญ่มาคว้านไส้ให้เป็นหลุม แล้วใช้สากที่เป็นท่อนไม้ตำคงนึกภาพออก แต่การตำโมะชิต่างจากการตำข้าวเปลือก เพราะสิ่งที่อยู่ในครกคือแป้งเหนียวซึ่งจะหนืดและหนักขึ้นเรื่อยๆ ขณะที่ข้าวกลายเป็นแป้ง

ตอนนั้น ผมยังเป็นนักศึกษาที่มหาวิทยาลัยวาเซดะอยู่ มหาวิทยาลัยคงรู้ดีว่านักศึกษาต่างชาติเป็นพวกชอบลองของ ก่อนสิ้นปีจึงจัดกิจกรรมโมะชิสึกิขึ้นเพื่อให้ไปลองตำแล้วก็ให้กินกันตรงนั้นเลย ผมยกสากได้ไม่กี่ทีก็...พอกันที เพราะหนักเหลือกำลัง ส่วนนักศึกษาชาติรายอื่นที่ทำท่าดี...ก็ดีแต่ท่าเหมือนกัน วันนั้นจึงมีแต่คนนั่งรอกิน ไม่มีใครนั่งรอตำ เจ้าหน้าที่คงขำเพราะเห็นมองมาหลายทีแล้วส่งยิ้มให้ มหาวิทยาลัยมองการณ์ไกลอีกว่า พวกชอบลองมักเป็นพวกชอบหลบด้วย จึงติดต่อไหว้วานให้นักปล้ำซูโม่มาช่วยตำ เขามากันสองคน แต่ละคนสูงกว่าผมราว 10 เซนติเมตร ใหญ่ยักษ์พร้อมพรักด้วยกำลังขนาดที่ยกผมขึ้นทั้งตัวได้ด้วยมือเดียว สองคนนั้นยกสากโขลกพรวดๆ เสียงสากกระทบแป้งดังป้าบๆ ได้ยินเสียงแล้วนึกสงสารแป้ง แต่นึกไปนึกมาสงสารท้องตัวเองมากกว่า จึงรอท่าจนเขาตำเสร็จแล้วลิ้มลองโมะชิที่ตัวเองมีส่วนช่วย (ให้กำลังใจ) ทุกวันนี้แม้ประเพณีโมะชิสึกิยังมีอยู่ แต่เอาเข้าจริง ครอบครัวญี่ปุ่นที่ตำโมะชิเองมีน้อยมาก ส่วนใหญ่ซื้อแบบสำเร็จรูปมากินกันทั้งนั้น

นอกจากนี้ คนญี่ปุ่นยังเตรียมอาหารชุดพิเศษสำหรับกินในช่วงปีใหม่ด้วย นี่เป็นประเพณีที่มีมาตั้งแต่โบราณ นานจนคนญี่ปุ่นมองว่าเป็นเรื่องธรรมดาสำหรับช่วงเวลานี้และยังนึกสงสัยอีกว่าประเทศอื่นจะทำเหมือนกันหรือไม่ ผมถึงได้ถูกถามว่า

“ช่วงปีใหม่คนไทยกินอะไรกันเหรอ” ครอบครัวอุปถัมภ์และเพื่อนญี่ปุ่นถามผมหลายครั้งเพราะนึกเทียบกับโอะเซะชิเรียวริของญี่ปุ่น

โอะเซะชิเรียวริ (お節料理；o-sechiryōri) คือ อาหารชุดสำหรับปีใหม่ มีอาหารอยู่หลายอย่างในสำรับ แต่ละอย่างสื่อความเป็นสิริมงคลตามความเชื่อของคนญี่ปุ่น เช่น โซนิ (雑煮；zōni; โมะชิในน้ำซุป หมายถึง ความมั่งมี), กุ้ง (อายุยืน), ถั่วดำ (สุขภาพแข็งแรง), สาหร่ายคมบุ (ความปรีดา) เป็นต้น คนญี่ปุ่นเคยบอกผมด้วยว่า นอกจากเรื่องความเป็นมงคลแล้ว โอะเซะชิเรียวริยังมีประโยชน์ในแง่ที่ว่าเป็นการเตรียมอาหารล่วงหน้าไว้สำหรับ 4-5 วัน พอขึ้นปีใหม่ แม่บ้านจะได้ว่างและไม่ต้องทำอาหาร

ผมยังจำได้ว่าโอะเซะชิเรียวริมื้อแรกที่ได้กินนั้นอร่อยมาก เป็นฝีมือของคุณแม่อุปถัมภ์ที่ทำเองเกือบทุกอย่างในสำรับซึ่งเป็นเรื่องที่หาได้ค่อนข้างยากในสังคมญี่ปุ่นปัจจุบัน ตอนนี้มีอาหารปีใหม่แบบสั่งทำสำเร็จรูปออกขายแพร่หลาย และผู้หญิงญี่ปุ่นที่ทำเองได้ทั้งหมดนั้นหายากมาก สำหรับตัวผมเอง คงเป็นความโชคดีอย่างหนึ่งที่มีโอกาสได้ไปอยู่กับครอบครัวญี่ปุ่นที่มีคุณแม่บ้านเป็นครูสอนทำอาหาร เรื่องความอร่อยจึงรับประกันได้

ประเพณีการกินโอะเซะชิเรียวริมีมาตั้งแต่สมัยเฮอัง (平安；Heian; พ.ศ. 1337-1728) และคนญี่ปุ่นก็ยังกินอยู่ ถึงได้ถามผมว่าคนไทยทำอะไรแบบนั้นบ้างไหม แล้วผมจะตอบว่ากระไรในเมื่อไม่เคยฉุกคิดมาก่อนเลยว่าช่วงปีใหม่คนไทยกินอะไร ที่แวบขึ้นมาทีแรกคือกระยาสารท...เอ๊ะ แต่นั่นเป็นช่วงสารทไทย ไม่ใช่ปีใหม่อยู่ดี อ้ำอึ้ง...อยู่หลายนาที จะตอบว่าไม่มีก็ใช่ที่ จึงตอบไปว่า “ปีใหม่คนไทยกินเค้ก”

มีหรือที่คนญี่ปุ่นจะไม่งง ซักไซ้กันใหญ่ว่าทำไมต้องกินตอนปีใหม่ คนไทยไม่กินเค้กกันวันธรรมดาหรอกหรือ

“ไม่ใช่อย่างนั้นครับ วันปกติคนไทยก็กินเค้ก แต่ไม่รู้ยังไง พอใกล้ปีใหม่ ใกล้คริสต์มาส เค้กจะขายดิบขายดีเป็นพิเศษ อ้อ...อีกอย่างหนึ่งคือ ปีใหม่คนไทยกินเหล้า”

“โอะโมะชิโระอิ เนะ (面白いね；omoshiroi ne) – (เป็นเรื่องที่) น่าสนใจดีเนอะ” ...คือปฏิกิริยาที่ผมได้รับจากคนญี่ปุ่น เรื่องเหล้าคงเป็นที่เข้าใจได้ แต่เค้กกับเทศกาลปีใหม่เป็นเรื่องที่คนญี่ปุ่นสงสัยว่ามันมาเกี่ยวกันได้ยังไง

เทศกาลปีใหม่ของผมในญี่ปุ่นผ่านมาแล้วหลายหน ได้ลองมาแล้วหลายอย่างทั้งอาหารและบรรยากาศ จนได้ลองทำเรื่องที่ไตร่ตรองอยู่นาน...นานเพราะการที่จะทำเรื่องนี้ได้ต้องใช้งบประมาณ

ถ้าไม่นับเครื่องใช้ไฟฟ้าและอุปกรณ์อิเล็กทรอนิกส์ ของที่ญี่ปุ่นส่วนใหญ่แพงกว่าของไทย แต่ถ้าใครอยากได้ของถูกและดีต้องรอตอนปีใหม่ เพราะร้านค้าทั้งหลายจะขนของดีๆ ออกมาขายแบบสมนาคุณให้ลูกค้าเป็นครั้งแรกของปี เรียกว่า “ฮะสึอุริ” (初売り；hatsu-uri) โดยเริ่มตั้งแต่วันที่ 2 หรือ 3 มกราคม และจัดรายการราวหนึ่งสัปดาห์ สินค้าที่นำออกมาขายจะบรรจุอยู่ในถุงปิดผนึกอย่างดีเรียกว่า “ฟุกุบุกุโระ” (福袋；fukubukuro) หรือ “ถุงโชคดี” โดยปกติคนซื้อจะไม่สามารถแกะออกมาดูได้ว่าในนั้นมีอะไร ใครซื้อไปก็จะได้ลุ้นกันว่ามีอะไรอยู่ข้างใน แต่ระยะหลังๆ ทางร้านต้องบอกลูกค้า ไม่งั้นอาจขายไม่ได้ โดยเฉพาะเสื้อผ้า ซึ่งจำเป็นต้องรู้ขนาด หรือสี สำหรับของบางอย่าง ไม่ต้องบอกคนก็ซื้อ เพราะเป็นที่ทราบกันทั่วไปว่าของที่ญี่ปุ่นค่อนข้างไว้ใจได้ จะไม่มีการนำแมวมาย้อมขายให้เสียชื่อ สินค้าดีๆ ของห้างดังก็จัดรายการกันทั่วญี่ปุ่น มีทั้งกล้องดิจิทัล เสื้อผ้าแบรนด์เนม เครื่องประดับ เป็นต้น มูลค่าสินค้าที่อยู่ในถุงแพงกว่าเงินที่จ่ายไปอย่างแน่นอน ที่ร้านบางแห่งจึงมีคนไปตั้งแถวรอตั้งแต่กลางคืน คนต่างจังหวัดพากันมากรุงโตเกียวเป็นครอบครัวเพียงเพื่อมาซื้อถุงโชคดีก็มีไม่น้อย

ปีนั้นผมลงทุน 10,000 เยนซื้อถุงโชคดีที่มีเสื้อผ้า นั่นคือครั้งแรกและไม่ใช่ครั้งสุดท้ายเพราะสินค้าข้างในได้ใจเหลือเกิน มีเสื้อแจ็กเก็ตฤดูหนาวดีๆ 2 ตัว, เสื้อเชิ้ต 1 ตัว, เสื้อนอกลำลอง 1 ตัว, เสื้อยืด 1 ตัว การจ่ายราคา 10,000 เยนในคราวเดียวอาจจะดูว่าแพงก็จริง แต่เมื่อประเมินสินค้าแล้ว ห้าตัวนี้รวมกันไม่น่าจะต่ำกว่า 20,000 เยน จึงเป็นการลงทุนสำหรับของขวัญปีใหม่ให้ตัวเองที่คุ้มค่า



ในระยะปีสองปีนี้ มีนักท่องเที่ยวชาวไทยมาญี่ปุ่นมากมาย หลายคนจ้องจะมาดูดอกซากุระ ซึ่งก็ไม่ใช่เรื่องแปลกแต่อย่างใด แต่ผมเชื่อว่านอกจากช่วงซากุระบานแล้ว ปีใหม่ของญี่ปุ่นน่าจะเป็นอีกช่วงหนึ่งที่คนไทยชอบ โดยเฉพาะขาช้อปทั้งหลาย จึงขอแนะนำไว้ตรงนี้ว่าปีใหม่คือช่วงที่จะซื้อของได้อย่างสะใจและสบายกระเป๋ากว่าช่วงอื่น ถ้ามาโตเกียวก็จะเดินสะดวก ผู้คนเบาบางเพราะคนต่างจังหวัดกลับไปเยี่ยมครอบครัวกันมาก

ผมผ่านเทศกาลปีใหม่ของญี่ปุ่นมาสิบกว่าครั้ง ยังจำความตื่นเต้นของการรับโอะโตะชิดะมะครั้งแรกที่เป็นเงิน 7,000 บาทได้ เชื่อว่าต่อๆ ไป ก็จะมีอะไรที่เป็นสีสันให้ตั้งตารอทำในช่วงปีใหม่อีกแน่นอน และที่จะทำแน่ๆ สำหรับปีที่ 16 ในญี่ปุ่นเหมือนเช่นทุกปีคือ “Forget the past, start a new .....” สำหรับช่องว่าง คงจะปล่อยค้างไว้ เพราะยังไม่ได้ตัดสินใจ รอให้ถึงวันที่ 1 มกราคม แล้วผมจะเติมให้ครบครับ

**********

คอลัมน์ญี่ปุ่นมุมลึก โดย ดร.โฆษิต ทิพย์เทียมพงษ์ แห่ง Tokyo University of Foreign Studies จะมาพบกับท่านผู้อ่านโต๊ะญี่ปุ่น ทุกๆ วันจันทร์ ทาง www.manager.co.th