คอลัมน์ : โลกที่ซับซ้อน
โดย...ประสาท มีแต้ม
ผมได้รับเชิญจาก “โครงการสร้างสุขสู่เมืองลุงน่าอยู่” ของ “เครือข่ายความร่วมมือเพื่อร่วมสร้างเมืองลุงน่าอยู่” ให้ไปบรรยายในสมัชชาสร้างสุขคนเมืองลุง จังหวัดพัทลุง ในหัวเรื่อง “เมืองลุงจะน่าอยู่…ท่ามกลางกระแสพัฒนา” ประกอบกับในช่วงนี้ผมมีภารกิจในลักษณะเช่นนี้หลายอย่างติดๆ กัน จึงขอถือโอกาสนำเรื่องนี้มาเขียนลงใน “โลกที่ซับซ้อน” ใน “เอเอสทีวีผู้จัดการ” เสียเลย เรียกว่า “ยิงนัดเดียวได้นกสองตัว” คงไม่ว่ากันนะครับ
ผมมีประเด็นนำเสนอ 4 ประเด็นดังต่อไปนี้ครับ
หนึ่ง มายาคติเรื่องการพัฒนา เปรียบเทียบ “รายได้” คนระยองกับคนเมืองลุง
ราชบัณฑิตยสถาน ได้ให้ความหมายว่า “การพัฒนา หมายถึงการทำให้สิ่งใดสิ่งหนึ่งดีขึ้น หรือเจริญขึ้น” แต่ ท่านอาจารย์พุทธทาสภิกขุ ได้เขียนด้วยลายมือของท่านเองว่า “คำว่า “พัฒนา” นั้นตามตัวหนังสือแล้วหมายถึง “โตขึ้น” เท่านั้นดีก็ได้ บ้าก็ได้ ที่โตขึ้น”
ผมได้นำเอาแนวคิดที่แตกต่างกันมาเสนอในที่นี้ก็เพื่อกระตุกต่อมความคิด ใครจะเห็นด้วยกับความหมายไหนก็ขึ้นอยู่กับภูมิปัญญาของแต่ละท่านนะครับ
ประเทศไทยเราก็เหมือนกับประเทศส่วนใหญ่ในโลกที่ชี้วัดผลการพัฒนากันด้วยรายได้เป็นหลักสำคัญ และที่เรารู้จักกันดีก็คือ ผลิตภัณฑ์มวลรวมภายในประเทศ (Gross Domestic Product) หรือจีดีพี ซึ่งหมายถึงมูลค่าตลาดของสินค้า และบริการขั้นสุดท้ายที่ผลิตในประเทศในช่วงเวลาหนึ่งๆ
ในทำนองเดียวกัน หากเราจะวัดผลิตภัณฑ์มวลรวมภายในจังหวัดใด รายได้นี้เขาเรียกว่า จีพีพี (Gross Province Product) และเมื่อหารด้วยจำนวนประชากรในจังหวัดเขาก็เรียกว่า จีพีพีต่อหัว
ในปี 2555 จังหวัดที่มีจีพีพีต่อหัวสูงที่สุดก็คือ จังหวัดระยอง 9.7 แสนบาท (นำแบบม้วนเดียวจบมาตลอดตั้งแต่อย่างน้อยปี 2547) กรุงเทพมหานคร เป็นอันดับสาม (4.36 แสนบาท) สำหรับจีพีพีต่อหัวของคนเมืองลุงอยู่ที่อันดับ 58 (7.1 หมื่นบาท) ในขณะที่จังหวัดหนองบัวลำภู มาอันดับสุดท้าย (4.1 หมื่นบาท) สำหรับอีก 6 จังหวัดสามารถดูคร่าวๆ ได้จากกราฟที่ผมพล็อตขึ้นเองครับ
จากกราฟดังกล่าวมีสิ่งที่น่าสนใจมากๆ 2 ข้อคือ
(1) ในช่วงปี 2552 ซึ่งเป็นช่วงที่เศรษฐกิจในยุโรป และสหรัฐอเมริกามีปัญหา ปรากฏว่าจีพีพีต่อหัวของคนระยอง ซึ่งเป็นจังหวัดอุตสาหกรรมได้รับผลกระทบอย่างมาก รวมถึงจังหวัดภูเก็ต ซึ่งเป็นเมืองท่องเที่ยวด้วย ในขณะที่จังหวัดที่เป็นเกษตรกรรม เช่น นครศรีธรรมราช และพัทลุง ไม่มีปัญหา
(2) ในปี 2555 ราคายางพารา และปาล์มน้ำมันตกต่ำ เราจะเห็นว่าจีพีพีต่อหัวของจังหวัดพัทลุง สุราษฎร์ธานี ตรัง และสงขลา ลดลงเล็กน้อย แต่จังหวัดที่เป็นอุตสาหกรรมไม่ได้รับผลกระทบ
อนึ่ง จากข้อมูลนี้พบว่าในปี 2555 จีพีพีต่อหัวของคนระยอง มากเป็น 14 เท่าของคนเมืองลุง และเป็น 23 เท่าของจังหวัดหนองบัวลำภู ที่จีพีพีต่อหัวต่ำที่สุด
สิ่งที่นักการเมือง และข้าราชการระดับสูงมักจะอ้างอยู่เสมอว่า อุตสาหกรรมจะทำให้คนมีงานทำ มีรายได้เพิ่มขึ้น และทำให้ประเทศพัฒนา (ซึ่งไม่ทราบว่าดีขึ้นอย่างเดียว หรืออาจจะดีก็ได้ บ้าก็ได้) แต่จากการสำรวจ “รายได้เฉลี่ยต่อปีต่อครัวเรือน” (หนึ่งครัวเรือนมีประมาณ 4-5 คน) และ “จำนวนหนี้สินเฉลี่ยต่อครัวเรือน” ของสำนักงานสถิติแห่งชาติ พบว่า ทั้งรายได้ และหนี้สินของคนใน 10 จังหวัดที่กล่าวมาแล้ว ไม่ได้มีความแตกต่างกันมากนัก (ยกเว้น กทม.) ดังกราฟ
ที่กล่าวมาแล้ว เป็นการพิจารณาในเรื่องของรายได้ซึ่งเป็นตัวชี้วัดของเศรษฐศาสตร์กระแสหลัก แต่ไม่ได้กล่าวถึงปัจจัยอื่นๆ เลย
เราได้ยินข่าวอยู่เสมอว่า ชาวระยอง เป็นโรคมะเร็ง และทางเดินหายใจเป็นจำนวนมาก นอกจากนี้ มีข่าวน้ำมันรั่ว ก๊าซรั่ว และการลักลอบทิ้งขยะพิษจากอุตสาหกรรมบ่อยมาก สิ่งเหล่านี้กระจายตัวในวงกว้างเพราะมลพิษสามารถไปตามลม ตามลำน้ำ และขยะพิษก็ไปทางรถบรรทุกได้
ในขณะที่ตัวเลขรายได้เฉลี่ยต่อหัวของจังหวัดที่เป็นอุตสาหกรรมซึ่งสูงเกือบหนึ่งล้านบาทต่อปี กลับไม่ได้กระจายตัวไปลงสู่ครัวเรือนในจังหวัดเลย ดังหลักฐานที่ได้กล่าวมาแล้ว
ขณะนี้แผนพัฒนาภาคใต้ซึ่งได้ริเริ่มมาหลายรัฐบาลแล้ว แต่ได้ถูกประชาชนต่อต้าน เพราะสิ่งที่หน่วยงานรัฐนำเสนอคือ นิคมอุตสาหกรรม (รวมถึงปิโตรเคมีด้วย) โรงไฟฟ้าถ่านหิน โรงไฟฟ้านิวเคลียร์ ท่าเรือน้ำลึก ซึ่งในประวัติที่ผ่านมา เราพบแล้วว่าไม่ได้ตอบสนองผลประโยชน์ของคนส่วนใหญ่ ในขณะที่ประชาคมคนเมืองลุง ได้กำหนดวิสัยทัศน์ร่วมกันว่า “เมืองเกษตรยั่งยืน ท่องเที่ยวเชิงอนุรักษ์ คนมีคุณภาพชีวิตที่ดี”
สอง กระแสการพัฒนา : สี่ขบวนรถบรรทุกแห่งการทำลายล้างอย่างสิ้นเชิง ภายใต้โลกาภิวัตน์
ก่อนอื่นขอเรียนว่าข้อดีของโลกาภิวัตน์ก็มีมากมายแต่จะไม่ขอกล่าวถึงในที่นี้ ที่ยกด้านไม่ดีมาพูดกันก็เพราะจะได้ช่วยกันระวังไม่ให้ “ความบ้า” มันโตขึ้นมา และเพื่อให้กระชับผมขอนำเสนอด้วยภาพการ์ตูนซึ่งเขียนโดย Chris Madden
ขบวนรถบรรทุก 4 คันนี้คือ ขยะพิษอันตราย (Toxic Waste) ทรัพยากรธรรมชาติ (ทั้งป่าไม้ แร่ธาตุ ปิโตรเลียม) อาวุธสงคราม (หมายถึงถังแดงซึ่งเป็นประวัติอันเจ็บปวดของชาวพัทลุงด้วย) และสุดท้าย ขบวนวัฒนธรรม (อาหารต่างชาติ) ซึ่งหมายรวมถึงการศึกษาด้วย
ที่น่าสังเกตนะครับ ขบวนทั้ง 4 นี้มาทางด่วนพิเศษซึ่งสร้างด้วยภาษีของประชาชน ไม่ติดไฟแดงและที่น่าเป็นห่วงมากในสถานการณ์ปัจจุบันของบ้านเราก็คือ ทาง คสช.จะใช้ “ทางด่วนพิเศษ” เพื่อขนส่งอะไร
ถ้าถามว่าในบรรดา 4 ขบวนนี้ ขบวนไหนน่ากลัวที่สุด ในทัศนะของผมแล้วเห็นว่า ขบวนวัฒนธรรมและการศึกษามีความน่ากลัวที่สุดครับ เพราะมันจะสร้างคนของโลกให้มีลักษณะ 4 ประการ คือ (1) ไม่รู้เรื่องรู้ราว (2) ไม่สนใจซึ่งกันและกัน (3) โง่เขลา และ (4) ไม่สนใจค้นหาความจริง (หมายเหตุ มาจากบทสรุปของ Wendell Berry, นักเขียนชาวอเมริกันผู้ต่อต้านสงคราม คัดค้านโรงไฟฟ้านิวเคลียร์ สนใจเรื่องชุมชน และติดแผงโซลาร์เซลล์ในไร่ของตนเอง)
นอกจากนี้ คุณอานันท์ ปันยารชุน ได้วิจารณ์คนไทยซึ่งผมถือว่าเป็นดอกผลของโลกาภิวัตน์ด้วยว่า (5) เคารพความเห็นของกันและกันน้อยไป และ (6) นับถือปริญญาบัตรมากกว่าความรู้
ผมว่าถ้าเราต้องการจะ “ทำเมืองลุงให้น่าอยู่” ตามเจตนารมณ์ของผู้จัดสมัชชาฯ แล้ว เราจำเป็นต้องคำนึงถึงลักษณะของคนไทยอย่างน้อย 6 ประการนี้ให้มากๆ ด้วยนะครับ
สาม ความสุขมวลรวมแห่งชาติ ตัวชี้วัดที่ครอบคลุมความเป็นมนุษย์
นับตั้งแต่ปี พ.ศ.2515 ในขณะที่ประเทศส่วนใหญ่ในโลกได้โฟกัสไปที่เศรษฐกิจที่ขึ้นอยู่กับการขยายตัวทางวัตถุ ประเทศภูฏาน กลับใช้ปฏิบัติการของสาธารณะ (Public Action) เพื่อเพิ่มสุขภาวะ และความสุขที่แท้จริงของประชาชนโดยมีเป้าหมายที่ความสุขมวลรวมแห่งชาติ (Gross National Happiness-GNH)
แนวคิดที่สำคัญของ GNH คือ “การพัฒนาด้วยคุณค่า (Development with Values)” ซึ่งประกอบด้วยคุณค่า 5 ประการคือ
(1) ความเป็นองค์รวม ที่ตระหนักถึงทุกบริบทของความจำเป็นของประชาชนไม่ว่าจะเป็นด้านจิตวิญญาณ หรือวัตถุ ด้านกายภาพ หรือด้านสังคม
(2) ความมีดุลยภาพ ที่เน้นความก้าวหน้าที่มีดุลยภาพที่นำไปสู่คุณลักษณะของ GNH
(3) มีลักษณะสะสม (Collective) การมองความสุขในลักษณะที่เป็นปรากฏการณ์สะสม
(4) มีความยั่งยืน แสวงหาสุขภาวะทั้งเพื่อคนในรุ่นปัจจุบันและคนในรุ่นอนาคตด้วย
(5) มีความเสมอภาค (Equitable) การบรรลุระดับสุขภาวะอย่างมีเหตุผล และกระจายอย่างเสมอภาค
ความสุขมวลรวมแห่งชาติวางอยู่บนเสา 4 หลัก คือ (1) ความยั่งยืนและความเสมอภาคในการพัฒนาเศรษฐกิจและสังคม (2) การอนุรักษ์สิ่งแวดล้อม (3) การอนุรักษ์และการส่งเสริมวัฒนธรรม และ (4) ความมีธรรมาภิบาล
การปฏิรูปพลังงานของไทยที่กำลังเป็นกระแสสังคมก็ควรจะอยู่บนเสาสี่หลักนี้ด้วย การนำข้อมูลด้านพลังงานมาถาม-ตอบกันในช่วงเวลาสั้นๆ โดยไม่ได้พูดถึงหลักการก่อนไม่อาจนำสู่การปฏิรูปที่ถูกต้องได้ เราจะตอบคำถามของคนรุ่นหลังที่จะเกิดมาได้อย่างไรว่า “ทำไมไม่เหลือปิโตรเลียมไว้ให้พวกหนูมั่ง”
ข้อมูลเป็นแค่ความรู้เท่านั้นซึ่งเปลี่ยนแปลงได้ตลอดเวลา แต่หลักการคือ หัวใจที่กำกับความเป็นมนุษย์ (ที่ประเสริฐ) ด้วยเหตุนี้แหละ อัลเบิร์ต ไอน์สไตน์ จึงได้กล่าววาจาที่เป็นอมตะว่า “จินตนาการสำคัญกว่าความรู้” เราต้องจินตนาการไปถึงสภาพของสังคมที่น่าอยู่แม้จะยังมาไม่ถึงก็ไม่ไกลเกินกว่าจะวาดหวัง ซึ่งประเทศเล็กๆ อย่างภูฏาน มี และกำลังทำให้โลกเห็น
ประเทศภูฏาน ได้พัฒนาดัชนีความสุขมวลรวมแห่งชาติโดยพิจารณาถึง 9 องค์ประกอบภายใต้หลักการ และเสา 4 หลักดังกล่าว พร้อมกับกำหนดน้ำหนัก (เป็นร้อยละ) เพื่อจัดลำดับความสำคัญของแต่ละองค์ประกอบ ดังรูป
สิ่งที่ผมคิดว่าคนไทยเราจะต้องแปลกใจเป็นอย่างมากก็คือ ปัจจัยด้านการใช้เวลา (Time use) ซึ่งมีความสำคัญมากที่สุดคือ 13% ในขณะที่ปัจจัยด้านการศึกษา ซึ่งคนไทยลงทุนขายไร่ขายนาให้ลูกเรียน แต่ภูฏาน กลับให้ความสำคัญในระดับต่ำที่สุดคือ 7% เท่านั้น
ในด้านการศึกษามีตัวชี้วัด 4 ตัวคือ การอ่านออกเขียนได้ (30%) การเรียนการสอน (30%) ความรู้ (20%) และ คุณค่า (20%)
ในด้านความมีธรรมาภิบาล (มีส่วนร่วม 12%) มีตัวชี้วัด 4 ตัวคือ การมีส่วนร่วมทางการเมือง (40%) การบริการ (40%) การปฏิบัติงานอย่างมีธรรมาภิบาล (10%) และสิทธิขั้นพื้นฐาน (10%) สำหรับรายได้ต่อหัวที่คนไทยเราเน้นกันมากนั้น มีความสำคัญแค่ 1 ใน 3 ของมาตรฐานการครองชีพเท่านั้น
ประเทศไทยเราก็มีการศึกษาเกี่ยวกับความสุขด้วยเหมือนกัน แต่ยังไม่มีการนำไปใช้ในระดับนโยบายของรัฐ ในขณะที่ประเทศภูฏาน มีการกำหนดไว้ในรัฐธรรมนูญอย่างชัดเจนว่า “รัฐต้องส่งเสริมให้ประชาชนสามารถแสวงหาความสุขมวลรวมแห่งชาติ”
จากผลการศึกษาใน “คู่มือสร้างสุขระดับจังหวัด” (มิถุนายน 2554) พบว่า จังหวัดระยอง ซึ่งมีจีพีพีต่อหัวสูงที่สุดประเทศไทยแต่มี “คะแนนความสุข” ในปี 2553 อยู่ในอันดับที่ 58 (ด้วยคะแนน 32.18) ในขณะที่จังหวัดพัทลุง อยู่ในอันดับที่ 28 (คะแนน 33.87 หมายเหตุ ไม่ได้ระบุคะแนนเต็ม) เรียกว่าแทบจะกลับหัวกลับหางกันเลยทีเดียวระหว่างจีพีพีกับความสุขสำหรับจังหวัดที่หนึ่งคือพังงา (36.57คะแนน)
อย่างไรก็ตาม เท่าที่ผมได้ศึกษาในคู่มือดังกล่าว ผมเห็นว่าแนวคิดในเรื่อง “ความสุข” ค่อนข้างจะแตกต่างจากหลักการสำคัญของประเทศภูฏานอยู่มาก ทั้งเรื่องการไม่จัดลำดับความสำคัญของปัจจัยต่างๆ ทั้งองค์ประกอบของความสุขที่เน้นภายในจิตใจของคนมากเกินไป ทั้งอำนาจการจำแนกที่ค่าสูงสุดกับค่าต่ำสุดต่างกันเพียง 4 คะแนนเท่านั้น ผมขออนุญาตไม่วิจารณ์มากกว่านี้ครับ
สี่ บทบาทของภาคประชาชน
การมีส่วนร่วมของประชาชนเป็นหัวใจสำคัญของระบอบประชาธิปไตย โดยเฉพาะอย่างยิ่งในสังคมยุคใหม่ที่มีความซับซ้อน และหลากหลายในปัจจุบัน ที่ปรึกษาในองค์การสหประชาชาติท่านหนึ่งถึงกับกล่าวว่า “หากปราศจากการมีส่วนร่วมของประชาชนแล้ว การพัฒนาจะล้มเหลว” การมีส่วนร่วมของประชาชนจึงเป็นสิ่งจำเป็นที่จะต้องมี และปฏิบัติให้ถูกต้องตามหลักวิชาการด้วย ไม่ใช่แค่พิธีกรรมที่สักแต่ว่าได้มีแล้วเท่านั้น
สิ่งที่ผมอยากจะกระตุกให้ภาคประชาสังคมช่วยกันคิดก็คือ ทำอย่างไรให้การลงแรงของภาคประชาชนจึงจะส่งผลให้เกิดการเปลี่ยนแปลงต่อสังคมได้มากๆ ชนิดที่ว่าลงแรงเพิ่มขึ้นเพียงเล็กน้อย แต่ส่งผลให้เกิดการเปลี่ยนแปลงเยอะๆ (ดังภาพ) ซ้ายมือเป็นภาพไข่บนขอบโต๊ะ เราออกแรงนิดเดียวจะเกิดการเปลี่ยนแปลงเยอะ ภาพขวามือเป็นภาพที่อธิบายเรื่องนี้ตามหลักวิชาคณิตศาสตร์ อ้อ! ถ้า คสช. จะเอาไปคิดด้วยก็จะดีมากนะครับ สถานการณ์ประเทศกำลังมาถึงจุดพลิกผันแล้ว คสช.กำลังยืนอยู่ที่จุดนั้น แต่ท่านต้องเลือกทิศทางให้ถูกต้องด้วย มิฉะนั้นไข่จะตกแตกแน่นอนเลย
โดย...ประสาท มีแต้ม
ผมได้รับเชิญจาก “โครงการสร้างสุขสู่เมืองลุงน่าอยู่” ของ “เครือข่ายความร่วมมือเพื่อร่วมสร้างเมืองลุงน่าอยู่” ให้ไปบรรยายในสมัชชาสร้างสุขคนเมืองลุง จังหวัดพัทลุง ในหัวเรื่อง “เมืองลุงจะน่าอยู่…ท่ามกลางกระแสพัฒนา” ประกอบกับในช่วงนี้ผมมีภารกิจในลักษณะเช่นนี้หลายอย่างติดๆ กัน จึงขอถือโอกาสนำเรื่องนี้มาเขียนลงใน “โลกที่ซับซ้อน” ใน “เอเอสทีวีผู้จัดการ” เสียเลย เรียกว่า “ยิงนัดเดียวได้นกสองตัว” คงไม่ว่ากันนะครับ
ผมมีประเด็นนำเสนอ 4 ประเด็นดังต่อไปนี้ครับ
หนึ่ง มายาคติเรื่องการพัฒนา เปรียบเทียบ “รายได้” คนระยองกับคนเมืองลุง
ราชบัณฑิตยสถาน ได้ให้ความหมายว่า “การพัฒนา หมายถึงการทำให้สิ่งใดสิ่งหนึ่งดีขึ้น หรือเจริญขึ้น” แต่ ท่านอาจารย์พุทธทาสภิกขุ ได้เขียนด้วยลายมือของท่านเองว่า “คำว่า “พัฒนา” นั้นตามตัวหนังสือแล้วหมายถึง “โตขึ้น” เท่านั้นดีก็ได้ บ้าก็ได้ ที่โตขึ้น”
ผมได้นำเอาแนวคิดที่แตกต่างกันมาเสนอในที่นี้ก็เพื่อกระตุกต่อมความคิด ใครจะเห็นด้วยกับความหมายไหนก็ขึ้นอยู่กับภูมิปัญญาของแต่ละท่านนะครับ
ประเทศไทยเราก็เหมือนกับประเทศส่วนใหญ่ในโลกที่ชี้วัดผลการพัฒนากันด้วยรายได้เป็นหลักสำคัญ และที่เรารู้จักกันดีก็คือ ผลิตภัณฑ์มวลรวมภายในประเทศ (Gross Domestic Product) หรือจีดีพี ซึ่งหมายถึงมูลค่าตลาดของสินค้า และบริการขั้นสุดท้ายที่ผลิตในประเทศในช่วงเวลาหนึ่งๆ
ในทำนองเดียวกัน หากเราจะวัดผลิตภัณฑ์มวลรวมภายในจังหวัดใด รายได้นี้เขาเรียกว่า จีพีพี (Gross Province Product) และเมื่อหารด้วยจำนวนประชากรในจังหวัดเขาก็เรียกว่า จีพีพีต่อหัว
ในปี 2555 จังหวัดที่มีจีพีพีต่อหัวสูงที่สุดก็คือ จังหวัดระยอง 9.7 แสนบาท (นำแบบม้วนเดียวจบมาตลอดตั้งแต่อย่างน้อยปี 2547) กรุงเทพมหานคร เป็นอันดับสาม (4.36 แสนบาท) สำหรับจีพีพีต่อหัวของคนเมืองลุงอยู่ที่อันดับ 58 (7.1 หมื่นบาท) ในขณะที่จังหวัดหนองบัวลำภู มาอันดับสุดท้าย (4.1 หมื่นบาท) สำหรับอีก 6 จังหวัดสามารถดูคร่าวๆ ได้จากกราฟที่ผมพล็อตขึ้นเองครับ
จากกราฟดังกล่าวมีสิ่งที่น่าสนใจมากๆ 2 ข้อคือ
(1) ในช่วงปี 2552 ซึ่งเป็นช่วงที่เศรษฐกิจในยุโรป และสหรัฐอเมริกามีปัญหา ปรากฏว่าจีพีพีต่อหัวของคนระยอง ซึ่งเป็นจังหวัดอุตสาหกรรมได้รับผลกระทบอย่างมาก รวมถึงจังหวัดภูเก็ต ซึ่งเป็นเมืองท่องเที่ยวด้วย ในขณะที่จังหวัดที่เป็นเกษตรกรรม เช่น นครศรีธรรมราช และพัทลุง ไม่มีปัญหา
(2) ในปี 2555 ราคายางพารา และปาล์มน้ำมันตกต่ำ เราจะเห็นว่าจีพีพีต่อหัวของจังหวัดพัทลุง สุราษฎร์ธานี ตรัง และสงขลา ลดลงเล็กน้อย แต่จังหวัดที่เป็นอุตสาหกรรมไม่ได้รับผลกระทบ
อนึ่ง จากข้อมูลนี้พบว่าในปี 2555 จีพีพีต่อหัวของคนระยอง มากเป็น 14 เท่าของคนเมืองลุง และเป็น 23 เท่าของจังหวัดหนองบัวลำภู ที่จีพีพีต่อหัวต่ำที่สุด
สิ่งที่นักการเมือง และข้าราชการระดับสูงมักจะอ้างอยู่เสมอว่า อุตสาหกรรมจะทำให้คนมีงานทำ มีรายได้เพิ่มขึ้น และทำให้ประเทศพัฒนา (ซึ่งไม่ทราบว่าดีขึ้นอย่างเดียว หรืออาจจะดีก็ได้ บ้าก็ได้) แต่จากการสำรวจ “รายได้เฉลี่ยต่อปีต่อครัวเรือน” (หนึ่งครัวเรือนมีประมาณ 4-5 คน) และ “จำนวนหนี้สินเฉลี่ยต่อครัวเรือน” ของสำนักงานสถิติแห่งชาติ พบว่า ทั้งรายได้ และหนี้สินของคนใน 10 จังหวัดที่กล่าวมาแล้ว ไม่ได้มีความแตกต่างกันมากนัก (ยกเว้น กทม.) ดังกราฟ
ที่กล่าวมาแล้ว เป็นการพิจารณาในเรื่องของรายได้ซึ่งเป็นตัวชี้วัดของเศรษฐศาสตร์กระแสหลัก แต่ไม่ได้กล่าวถึงปัจจัยอื่นๆ เลย
เราได้ยินข่าวอยู่เสมอว่า ชาวระยอง เป็นโรคมะเร็ง และทางเดินหายใจเป็นจำนวนมาก นอกจากนี้ มีข่าวน้ำมันรั่ว ก๊าซรั่ว และการลักลอบทิ้งขยะพิษจากอุตสาหกรรมบ่อยมาก สิ่งเหล่านี้กระจายตัวในวงกว้างเพราะมลพิษสามารถไปตามลม ตามลำน้ำ และขยะพิษก็ไปทางรถบรรทุกได้
ในขณะที่ตัวเลขรายได้เฉลี่ยต่อหัวของจังหวัดที่เป็นอุตสาหกรรมซึ่งสูงเกือบหนึ่งล้านบาทต่อปี กลับไม่ได้กระจายตัวไปลงสู่ครัวเรือนในจังหวัดเลย ดังหลักฐานที่ได้กล่าวมาแล้ว
ขณะนี้แผนพัฒนาภาคใต้ซึ่งได้ริเริ่มมาหลายรัฐบาลแล้ว แต่ได้ถูกประชาชนต่อต้าน เพราะสิ่งที่หน่วยงานรัฐนำเสนอคือ นิคมอุตสาหกรรม (รวมถึงปิโตรเคมีด้วย) โรงไฟฟ้าถ่านหิน โรงไฟฟ้านิวเคลียร์ ท่าเรือน้ำลึก ซึ่งในประวัติที่ผ่านมา เราพบแล้วว่าไม่ได้ตอบสนองผลประโยชน์ของคนส่วนใหญ่ ในขณะที่ประชาคมคนเมืองลุง ได้กำหนดวิสัยทัศน์ร่วมกันว่า “เมืองเกษตรยั่งยืน ท่องเที่ยวเชิงอนุรักษ์ คนมีคุณภาพชีวิตที่ดี”
สอง กระแสการพัฒนา : สี่ขบวนรถบรรทุกแห่งการทำลายล้างอย่างสิ้นเชิง ภายใต้โลกาภิวัตน์
ก่อนอื่นขอเรียนว่าข้อดีของโลกาภิวัตน์ก็มีมากมายแต่จะไม่ขอกล่าวถึงในที่นี้ ที่ยกด้านไม่ดีมาพูดกันก็เพราะจะได้ช่วยกันระวังไม่ให้ “ความบ้า” มันโตขึ้นมา และเพื่อให้กระชับผมขอนำเสนอด้วยภาพการ์ตูนซึ่งเขียนโดย Chris Madden
ขบวนรถบรรทุก 4 คันนี้คือ ขยะพิษอันตราย (Toxic Waste) ทรัพยากรธรรมชาติ (ทั้งป่าไม้ แร่ธาตุ ปิโตรเลียม) อาวุธสงคราม (หมายถึงถังแดงซึ่งเป็นประวัติอันเจ็บปวดของชาวพัทลุงด้วย) และสุดท้าย ขบวนวัฒนธรรม (อาหารต่างชาติ) ซึ่งหมายรวมถึงการศึกษาด้วย
ที่น่าสังเกตนะครับ ขบวนทั้ง 4 นี้มาทางด่วนพิเศษซึ่งสร้างด้วยภาษีของประชาชน ไม่ติดไฟแดงและที่น่าเป็นห่วงมากในสถานการณ์ปัจจุบันของบ้านเราก็คือ ทาง คสช.จะใช้ “ทางด่วนพิเศษ” เพื่อขนส่งอะไร
ถ้าถามว่าในบรรดา 4 ขบวนนี้ ขบวนไหนน่ากลัวที่สุด ในทัศนะของผมแล้วเห็นว่า ขบวนวัฒนธรรมและการศึกษามีความน่ากลัวที่สุดครับ เพราะมันจะสร้างคนของโลกให้มีลักษณะ 4 ประการ คือ (1) ไม่รู้เรื่องรู้ราว (2) ไม่สนใจซึ่งกันและกัน (3) โง่เขลา และ (4) ไม่สนใจค้นหาความจริง (หมายเหตุ มาจากบทสรุปของ Wendell Berry, นักเขียนชาวอเมริกันผู้ต่อต้านสงคราม คัดค้านโรงไฟฟ้านิวเคลียร์ สนใจเรื่องชุมชน และติดแผงโซลาร์เซลล์ในไร่ของตนเอง)
นอกจากนี้ คุณอานันท์ ปันยารชุน ได้วิจารณ์คนไทยซึ่งผมถือว่าเป็นดอกผลของโลกาภิวัตน์ด้วยว่า (5) เคารพความเห็นของกันและกันน้อยไป และ (6) นับถือปริญญาบัตรมากกว่าความรู้
ผมว่าถ้าเราต้องการจะ “ทำเมืองลุงให้น่าอยู่” ตามเจตนารมณ์ของผู้จัดสมัชชาฯ แล้ว เราจำเป็นต้องคำนึงถึงลักษณะของคนไทยอย่างน้อย 6 ประการนี้ให้มากๆ ด้วยนะครับ
สาม ความสุขมวลรวมแห่งชาติ ตัวชี้วัดที่ครอบคลุมความเป็นมนุษย์
นับตั้งแต่ปี พ.ศ.2515 ในขณะที่ประเทศส่วนใหญ่ในโลกได้โฟกัสไปที่เศรษฐกิจที่ขึ้นอยู่กับการขยายตัวทางวัตถุ ประเทศภูฏาน กลับใช้ปฏิบัติการของสาธารณะ (Public Action) เพื่อเพิ่มสุขภาวะ และความสุขที่แท้จริงของประชาชนโดยมีเป้าหมายที่ความสุขมวลรวมแห่งชาติ (Gross National Happiness-GNH)
แนวคิดที่สำคัญของ GNH คือ “การพัฒนาด้วยคุณค่า (Development with Values)” ซึ่งประกอบด้วยคุณค่า 5 ประการคือ
(1) ความเป็นองค์รวม ที่ตระหนักถึงทุกบริบทของความจำเป็นของประชาชนไม่ว่าจะเป็นด้านจิตวิญญาณ หรือวัตถุ ด้านกายภาพ หรือด้านสังคม
(2) ความมีดุลยภาพ ที่เน้นความก้าวหน้าที่มีดุลยภาพที่นำไปสู่คุณลักษณะของ GNH
(3) มีลักษณะสะสม (Collective) การมองความสุขในลักษณะที่เป็นปรากฏการณ์สะสม
(4) มีความยั่งยืน แสวงหาสุขภาวะทั้งเพื่อคนในรุ่นปัจจุบันและคนในรุ่นอนาคตด้วย
(5) มีความเสมอภาค (Equitable) การบรรลุระดับสุขภาวะอย่างมีเหตุผล และกระจายอย่างเสมอภาค
ความสุขมวลรวมแห่งชาติวางอยู่บนเสา 4 หลัก คือ (1) ความยั่งยืนและความเสมอภาคในการพัฒนาเศรษฐกิจและสังคม (2) การอนุรักษ์สิ่งแวดล้อม (3) การอนุรักษ์และการส่งเสริมวัฒนธรรม และ (4) ความมีธรรมาภิบาล
การปฏิรูปพลังงานของไทยที่กำลังเป็นกระแสสังคมก็ควรจะอยู่บนเสาสี่หลักนี้ด้วย การนำข้อมูลด้านพลังงานมาถาม-ตอบกันในช่วงเวลาสั้นๆ โดยไม่ได้พูดถึงหลักการก่อนไม่อาจนำสู่การปฏิรูปที่ถูกต้องได้ เราจะตอบคำถามของคนรุ่นหลังที่จะเกิดมาได้อย่างไรว่า “ทำไมไม่เหลือปิโตรเลียมไว้ให้พวกหนูมั่ง”
ข้อมูลเป็นแค่ความรู้เท่านั้นซึ่งเปลี่ยนแปลงได้ตลอดเวลา แต่หลักการคือ หัวใจที่กำกับความเป็นมนุษย์ (ที่ประเสริฐ) ด้วยเหตุนี้แหละ อัลเบิร์ต ไอน์สไตน์ จึงได้กล่าววาจาที่เป็นอมตะว่า “จินตนาการสำคัญกว่าความรู้” เราต้องจินตนาการไปถึงสภาพของสังคมที่น่าอยู่แม้จะยังมาไม่ถึงก็ไม่ไกลเกินกว่าจะวาดหวัง ซึ่งประเทศเล็กๆ อย่างภูฏาน มี และกำลังทำให้โลกเห็น
ประเทศภูฏาน ได้พัฒนาดัชนีความสุขมวลรวมแห่งชาติโดยพิจารณาถึง 9 องค์ประกอบภายใต้หลักการ และเสา 4 หลักดังกล่าว พร้อมกับกำหนดน้ำหนัก (เป็นร้อยละ) เพื่อจัดลำดับความสำคัญของแต่ละองค์ประกอบ ดังรูป
สิ่งที่ผมคิดว่าคนไทยเราจะต้องแปลกใจเป็นอย่างมากก็คือ ปัจจัยด้านการใช้เวลา (Time use) ซึ่งมีความสำคัญมากที่สุดคือ 13% ในขณะที่ปัจจัยด้านการศึกษา ซึ่งคนไทยลงทุนขายไร่ขายนาให้ลูกเรียน แต่ภูฏาน กลับให้ความสำคัญในระดับต่ำที่สุดคือ 7% เท่านั้น
ในด้านการศึกษามีตัวชี้วัด 4 ตัวคือ การอ่านออกเขียนได้ (30%) การเรียนการสอน (30%) ความรู้ (20%) และ คุณค่า (20%)
ในด้านความมีธรรมาภิบาล (มีส่วนร่วม 12%) มีตัวชี้วัด 4 ตัวคือ การมีส่วนร่วมทางการเมือง (40%) การบริการ (40%) การปฏิบัติงานอย่างมีธรรมาภิบาล (10%) และสิทธิขั้นพื้นฐาน (10%) สำหรับรายได้ต่อหัวที่คนไทยเราเน้นกันมากนั้น มีความสำคัญแค่ 1 ใน 3 ของมาตรฐานการครองชีพเท่านั้น
ประเทศไทยเราก็มีการศึกษาเกี่ยวกับความสุขด้วยเหมือนกัน แต่ยังไม่มีการนำไปใช้ในระดับนโยบายของรัฐ ในขณะที่ประเทศภูฏาน มีการกำหนดไว้ในรัฐธรรมนูญอย่างชัดเจนว่า “รัฐต้องส่งเสริมให้ประชาชนสามารถแสวงหาความสุขมวลรวมแห่งชาติ”
จากผลการศึกษาใน “คู่มือสร้างสุขระดับจังหวัด” (มิถุนายน 2554) พบว่า จังหวัดระยอง ซึ่งมีจีพีพีต่อหัวสูงที่สุดประเทศไทยแต่มี “คะแนนความสุข” ในปี 2553 อยู่ในอันดับที่ 58 (ด้วยคะแนน 32.18) ในขณะที่จังหวัดพัทลุง อยู่ในอันดับที่ 28 (คะแนน 33.87 หมายเหตุ ไม่ได้ระบุคะแนนเต็ม) เรียกว่าแทบจะกลับหัวกลับหางกันเลยทีเดียวระหว่างจีพีพีกับความสุขสำหรับจังหวัดที่หนึ่งคือพังงา (36.57คะแนน)
อย่างไรก็ตาม เท่าที่ผมได้ศึกษาในคู่มือดังกล่าว ผมเห็นว่าแนวคิดในเรื่อง “ความสุข” ค่อนข้างจะแตกต่างจากหลักการสำคัญของประเทศภูฏานอยู่มาก ทั้งเรื่องการไม่จัดลำดับความสำคัญของปัจจัยต่างๆ ทั้งองค์ประกอบของความสุขที่เน้นภายในจิตใจของคนมากเกินไป ทั้งอำนาจการจำแนกที่ค่าสูงสุดกับค่าต่ำสุดต่างกันเพียง 4 คะแนนเท่านั้น ผมขออนุญาตไม่วิจารณ์มากกว่านี้ครับ
สี่ บทบาทของภาคประชาชน
การมีส่วนร่วมของประชาชนเป็นหัวใจสำคัญของระบอบประชาธิปไตย โดยเฉพาะอย่างยิ่งในสังคมยุคใหม่ที่มีความซับซ้อน และหลากหลายในปัจจุบัน ที่ปรึกษาในองค์การสหประชาชาติท่านหนึ่งถึงกับกล่าวว่า “หากปราศจากการมีส่วนร่วมของประชาชนแล้ว การพัฒนาจะล้มเหลว” การมีส่วนร่วมของประชาชนจึงเป็นสิ่งจำเป็นที่จะต้องมี และปฏิบัติให้ถูกต้องตามหลักวิชาการด้วย ไม่ใช่แค่พิธีกรรมที่สักแต่ว่าได้มีแล้วเท่านั้น
สิ่งที่ผมอยากจะกระตุกให้ภาคประชาสังคมช่วยกันคิดก็คือ ทำอย่างไรให้การลงแรงของภาคประชาชนจึงจะส่งผลให้เกิดการเปลี่ยนแปลงต่อสังคมได้มากๆ ชนิดที่ว่าลงแรงเพิ่มขึ้นเพียงเล็กน้อย แต่ส่งผลให้เกิดการเปลี่ยนแปลงเยอะๆ (ดังภาพ) ซ้ายมือเป็นภาพไข่บนขอบโต๊ะ เราออกแรงนิดเดียวจะเกิดการเปลี่ยนแปลงเยอะ ภาพขวามือเป็นภาพที่อธิบายเรื่องนี้ตามหลักวิชาคณิตศาสตร์ อ้อ! ถ้า คสช. จะเอาไปคิดด้วยก็จะดีมากนะครับ สถานการณ์ประเทศกำลังมาถึงจุดพลิกผันแล้ว คสช.กำลังยืนอยู่ที่จุดนั้น แต่ท่านต้องเลือกทิศทางให้ถูกต้องด้วย มิฉะนั้นไข่จะตกแตกแน่นอนเลย
