ในสมัยก่อนที่ยังไม่มีน้ำขวดขายอยู่ทั่วไปเหมือนวันนี้ และยังไม่มีก็อกน้ำข้างถนน คนที่เดินทางไปมาจะมีปัญหาเรื่องความกระหายเป็นอันมาก โดยเฉพาะในขณะอากาศร้อน ด้วยเหตุนี้ด้วยความเอื้ออาทรต่อเพื่อนร่วมสังคม จึงมีผู้นำโอ่งดินใส่น้ำสะอาดตั้งไว้หน้าบ้าน พร้อมด้วยกระบวยตักน้ำดื่ม เพื่อให้คนที่เดินทางผ่านไปมาได้อาศัยดับกระหาย ซึ่งก็เป็นความรักความห่วงใยที่ปฏิบัติกันมาเป็นธรรมเนียมของสังคมไทยตลอดมา
“ศาลพระแม่ธรณีบีบมวยผม” ที่เชิงสะพานผ่านพิภพลีลา ฝั่งสนามหลวง ด้านศาลอาญาเดิม ก็มาจากธรรมเนียมอันดีงามนี้ ด้วยพระเมตตาของสมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ ในรัชกาลที่ ๕ ที่ทรงมีต่อพสกนิกรเพื่อนแผ่นดินของพระองค์
อาจารย์ราม วัชรประดิษฐ์ ได้เล่าเรื่องที่ปรากฏในพุทธประวัติไว้ในคอลัมน์ “พันธุ์แท้พระเครื่อง” ของ น.ส.พ. “ข่าวสด” ไว้ว่า
“เมื่อครั้งพระพุทธองค์ทรงบำเพ็ญเพียรเพื่อตรัสรู้เป็นพระสัมมาสัมพุทธเจ้า ได้ทรงผจญกับเหล่าพวกพญามารทั้งหลาย พญามารได้ออกอุบายต่างๆนานา เพื่อให้พระพุทธองค์ทรงเกิดกิเลสตัณหา แต่พระพุทธองค์ทรงไม่ยินดียินร้าย และในครั้งนั้นเองพระแม่ธรณีทรงแสดงปาฏิหาริย์ปราบเหล่าพญามาร โดยทรงบีบมวย ผมให้น้ำไหลออกมาท่วมพวกพญามารทั้งหลายให้พ่ายแพ้ไป
ขณะเดียวกัน ก็มีชื่อ แม่พระธรณี ปรากฏในวรรณคดีไทยหลายเรื่อง อาทิ หนังสือเทศน์มหาชาติ ปฐมสมโพธิกถา ลิลิตตะเลงพ่าย เป็นต้น โดยมีชื่อเรียกแตกต่างกันไป เช่น นางพระธรณี พระแม่วสุนธราพสุธา ซึ่งมีความหมายเหมือนกัน คือผู้ทรงไว้ซึ่งทรัพย์สมบัติ อันหมายถึงแผ่นดินนั่นเอง สำหรับชาวไทยทั่วไปจะเรียกกันติดปากว่า แม่พระธรณี หรือ พระแม่ธรณี
แม่พระธรณีในศิลปะไทยที่มีปรากฏอยู่ จะทำเป็นรูปหญิงสาว รูปร่างอวบใหญ่ล่ำสันอย่างได้สัดส่วน มีความงามประดุจเทพธิดา นั่งในท่าคุกเข่า แต่ยกเข่าขวาขึ้นสูงกว่าเข่าซ้าย บางแห่งสร้างให้อยู่ในท่ายืน แต่ที่เหมือนกันก็คือ มวยผมปล่อยยาว มือขวายกข้ามศีรษะไปจับไว้ที่โคนมวยผม ส่วนมือซ้ายจับมวยผม แสดงท่ากำลังบิดให้สายน้ำไหลออกมาจากมวยผม ส่วนเครื่องทรงไม่มีแบบแผนที่แน่นอนตายตัว ตามแต่จินตนาการของผู้สร้าง”
ศาลพระแม่ธรณีบีบมวยผมที่เชิงสะพานผ่าพิภพลีลา หรือบางทีเรียกกันว่า เทวาลัยพระศรีวสุนธรา มีประวัติความเป็นมาในหนังสือ “ถามตอบศิลปะไทย” โดย น. ณ ปากน้ำ ว่า
“…สถานที่นี้เรียกว่า “อุทกทาน” มีประวัติว่า ปีพุทธศักราช ๒๔๖๐ ในงานพระราชพิธีเฉลิมพระชนมพรรษาสมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ ที่พระราชวังบาง ปะอิน ทรงบำเพ็ญพระราชกุศลบริจาคพระราชทรัพย์ สร้างรูปนางพระธรณีบีบมวยผม ไว้เป็น “อุทกทาน” ให้ประชาชนบริโภค…”
พระแม่ธรณีบีบมวยผมแห่งนี้ เป็นพระราชดำริของสมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ เพื่อพระราชทานน้ำดื่มให้แก่คนที่ผ่านไปมาขณะที่กรุงเทพฯเริ่มมีน้ำประปา โดยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ขณะดำรงพระยศสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช สยามมงกุฎราชกุมาร ได้ถวายคำแนะนำให้สร้างเป็นรูปพระแม่ธรณีบีบมวยผม โดยฝีพระหัตถ์ของสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัตติวงศ์ ร่วมกับพระยาจินดารังสรรค์ (พลับ) ทำพิธีเปิดในวันเฉลิมพระชนมพรรษา ๒๗ ธันวาคม ๒๔๖๐ โดยทรมีพระราชหัตถเลขาไปถึงเจ้าพระยายมราช เสนาบดีกระทรวงมหาดไทย มีความตอนหนึ่งว่า
“พรุ่งนี้ฉันจะทำบุญวันเกิด ให้คุณจัดเปิดรูปนางพระธรณีท่ออุทกทาน ซึ่งฉันได้ออกทรัพย์ให้หล่อขึ้นสำเร็จ ตั้งไว้ ณ เชิงสะพานผ่านพิภพลีลา และขออุทิศท่ออุทกทานนี้ให้เป็นสาธารณทานแก่ประชาชนผู้เป็นเพื่อนแผ่นดินใช้กินบำบัดร้อนและกระหาย เป็นความสบายตามปรารถนาทั่วกันเทอญ”
ศาลพระแม่ธรณีบีบมวยผมแห่งนี้ จึงเป็นสิ่งที่แสดงถึงธรรมเนียมอันดีงามของสังคมไทย และความห่วงใยของเจ้าฟ้าเจ้าแผ่นดินที่มีต่อพสกนิกรของพระองค์
