ในอดีตที่ผ่านมา พระสงฆ์ในชนบทของประเทศไทย เวลาอาพาธจะเข้ารับการบำบัดรักษาที่โรงพยาบาลท้องถิ่นในอำเภอ หรือในจังหวัดของตน ซึ่งต้องปะปนและแออัดกับคนไข้คฤหัสถ์ ซึ่งมีจำนวนมากอยู่แล้ว จนเตียงและห้องไม่เพียงพอ อันเป็นภาพที่ไม่เหมาะสม ในกรณีที่เป็นเรื่องสำคัญก็จะเข้าไปรับการบำบัดที่โรงพยาบาลสงฆ์ในกรุงเทพฯ ซึ่งก็มักจะมีปัญหาในเรื่องหาที่พำนักก่อนเข้าโรงพยาบาล รวมถึงปัญหาค่าใช้จ่ายที่จำเป็นต่าง ๆ เช่น ค่าพาหนะและภัตตาหาร ตลอดถึงจะต้องหาพระเถระผู้ใหญ่ให้การรับรองเข้าโรงพยาบาล เป็นต้น
ตลอดระยะเวลาที่ผ่านมา พระสงฆ์ในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ซึ่งเป็นพระสงฆ์ส่วนใหญ่ในประเทศ ต่างประสบความเดือดร้อนในเรื่องต่างๆ ดังกล่าวเป็นอย่างมาก พระสงฆ์และประชาชนในภาคตะวันออกเฉียงเหนือจึงต้องการให้มี “โรงพยาบาลสงฆ์” ขึ้น ในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ เพื่อขจัดขั้นตอนปัญหาต่างๆ ในการบำบัดอาพาธของพระสงฆ์ และเพื่อแบ่งเบาภาระของโรงพยาบาลท้องถิ่น ในการบำบัดโรคภัยไข้เจ็บของประชาชนในชนบทด้วย
ดังนั้น คณะสงฆ์และประชาชน 19 จังหวัด ในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ จึงได้ดำริจัดสร้าง “โรงพยาบาลสงฆ์” ขึ้นที่จังหวัดอุบลราชธานี
สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมาร ทรงทราบถึงปัญหาของพระภิกษุสงฆ์อาพาธ ทรงห่วงใยและทรงตระหนักถึงความสำคัญในเรื่องนี้ จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯรับโครงการก่อสร้างโรงพยาบาลสงฆ์ดังกล่าว เป็นโครงการเฉลิมพระเกียรติในมหามงคลเฉลิมพระชนม์ 50 พรรษา ในปี 2545 พร้อมพระราชทานนามว่า “โรงพยาบาล 50 พรรษา มหาวชิราลงกรณ” โดยได้เสด็จฯ พร้อมด้วยพระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าพัชรกิติยาภาไปทรงวางศิลาฤกษ์โรงพยาบาลแห่งนี้ ณ บ้านปลาดุกหมู่ 3 ตำบลไร่น้อย อำเภอเมือง จังหวัดอุบลราชธานี เมื่อวันที่ 23 พฤษภาคม 2545
และเพื่อให้กิจกรรมและโครงการก่อสร้างโรงพยาบาล 50 พรรษา มหาวชิราลงกรณดังกล่าว ดำเนินไปได้อย่างต่อเนื่อง มีประสิทธิภาพและบรรลุวัตถุประสงค์ตามเป้าหมาย สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมาร จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้คณะกรรมการโครงการฯ จัดตั้ง “มูลนิธิโรงพยาบาล 50 พรรษา มหาวชิราลงกรณ (มรพ.)” ขึ้น เพื่อสนับสนุนโครงการฯ เมื่อวันที่ 4 ธันวาคม 2545 โดยมีพระพรหมวชิรญาณ กรรมการมหาเถรสมาคม เจ้าอาวาสวัด-ยานนาวา เป็นประธานมูลนิธิ
สมเด็จพระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก ทรงมีพระวรธรรมคติถึงโครงการก่อสร้างโรงพยาบาล 50 พรรษา มหาวชิราลงกรณ ความว่า
“พระพุทธเจ้าตรัสว่า “โย ภิกฺขเว มํ อุปฏฐเหยฺย โส คิลา นํ อุปฏฐเหยฺย” ใครต้องการอุปัฏฐากตถาคต พึงกำหนดพยาบาลภิกษุไข้ โดยพระพุทธพจน์นี้ ชี้ให้เห็นว่า การพยาบาลหรือบำบัดโรคภัยไข้เจ็บของพระสงฆ์ เท่ากับการได้อุปัฏฐากพระองค์ทีเดียว
การที่มูลนิธิโรงพยาบาล 50 พรรษา มหาวชิราลงกรณ โดยพระราชานุญาต สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมาร ได้จัดทำโครงการก่อสร้างโรงพยาบาล 50 พรรษา มหาวชิราลงกรณ (โรงพยาบาลสงฆ์) จำนวน 400 เตียงขึ้น ณ บ้านปลาดุก หมู่ที่ 3 ตำบลไร่น้อย อำเภอเมือง จังหวัดอุบลราชธานี นับเป็นเรื่อง ที่สำคัญและดีมาก เพราะเป็นโรงพยาบาล ที่จะดูแลสุขภาพพระภิกษุ สามเณร และประชาชนในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ 19 จังหวัด ซึ่งเป็นพระสงฆ์ส่วนใหญ่ของประเทศ และยังเป็นประโยชน์แก่ประชาชนในชนบท ตลอดทั้งประชาชนในประเทศเพื่อนบ้านใกล้เคียง เช่น ลาว กัมพูชา และเวียดนามด้วย จึงขออนุโมทนาสาธุการเป็นอย่างยิ่ง”
ในวันที่ 22 พฤษภาคม 2548 สมเด็จพระญาณสังวร สมเด็จพระสังราช สกลมหาสังฆปริณายก ได้รับโครงการฯ ไว้ในพระสังฆราชูปถัมภ์ และในวันที่ 26 กรกฏาคม 2548 สำนักงานปลัดกระทรวง สาธารณสุขรับโครงการฯให้เป็นโรงพยาบาลที่อยู่ภายใต้การกำกับของกระทรวงสาธารณสุข ต่อมาในวันที่ 18 สิงหาคม 2551 สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมาร พร้อมด้วยพระเจ้าวรวงศ์เธอพระองค์เจ้าศรีรัศมิ์ พระวรชายาฯ ได้เสด็จเป็นองค์ประธานในพิธีเปิดบริการโรงพยาบาล 50 พรรษา มหาวชิราลงกรณ
นอกเหนือจากการให้บริการดูแลรักษาพระภิกษุสงฆ์ที่โรงพยาบาลแล้ว มูลนิธิโรงพยาบาล 50 พรรษา มหาวชิราลงกรณ และโรงพยาบาล 50 พรรษา มหาวชิราลงกรณ ในพระสังฆราชูปถัมภ์ฯ ยังได้ร่วมกับกระทรวงสาธารณสุข มูลนิธิรัตนตรัยในพระราชูปถัมภ์ สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมาร สำนักงานพระพุทธศาสนาแห่งชาติ สมาคมศาสตร์การแพทย์แผนจีน มหาวิทยาลัย ราชภัฏจันทรเกษม มหาวิทยาลัยหัวเฉียว เฉลิมพระเกียรติ มหาวิทยาลัยรังสิต มหาวิทยาลัยรามคำแหง มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมมาธิราช และมหาวิทยาลัยราชภัฏอุบลราชธานี จัดทำโครงการหน่วยแพทย์พระราชทานเคลื่อนที่สำหรับพระภิกษุ สามเณร ในพระราชูปถัมภ์ เฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวในโอกาสมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา 84 พรรษา 5 ธันวาคม 2554 โดยใช้เวลาดำเนินการ 2 ปี ในการตรวจสุขภาพ พระภิกษุ สามเณรทั่วประเทศ (เดือนสิงหาคม 2553-ธันวาคม 2555) เพื่อให้ภิกษุ สามเณรมีหลักประกันด้านสุขภาพ สามารถเข้าถึงบริการสุขภาพแบบองค์รวมที่มีประสิทธิภาพและได้มาตรฐาน
โดยสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมาร เสด็จพระราชดำเนิน พร้อมด้วยพระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีรัศมิ์ พระวรชายา ไปทรงเปิดโครงการหน่วยแพทย์พระราชทานเคลื่อนที่สำหรับ พระภิกษุ สามเณร ในพระราชูปถัมภ์ ณ โรงพยาบาล 50 พรรษา มหาวชิราลงกรณ เมื่อวันที่ 8 พฤศจิกายน 2553
มูลนิธิโรงพยาบาล 50 พรรษา มหาวชิราลงกรณ ตั้งอยู่ที่ 1648 อาคารมหาเจษฎาบดินทร์ วัดยานนาวา ถนนเจริญกรุง เขตสาทร กทม. 10120 โทร. 0-2673-9940-3 โทรสาร. 0-2673-9941
(จาก นิตยสารธรรมลีลา ฉบับที่ 139 กรกฎาคม 2555 โดย กองบรรณาธิการ)