เป็นเรื่องราวที่น่ายินดีจริงๆ เมื่อทราบข่าวว่าโบราณวัตถุล้ำค่าของไทยอย่างทับหลังของปราสาทหนองหงส์ จ.บุรีรัมย์ และทับหลังของปราสาทเขาโล้น จ.สระแก้ว ที่จัดแสดงอยู่ที่ Asian Art Museum นครซานฟรานซิสโก รัฐแคลิฟอร์เนีย สหรัฐอเมริกา จะถูกส่งคืนสู่ประเทศไทย หลังจากถูกโจรกรรมไปยังต่างประเทศมานานหลายสิบปี
เราได้นำเรื่องราวและที่มาของการส่งคืนโบราณวัตถุครั้งนี้ และความเป็นมาของทับหลังทั้งสองชิ้นจากปราสาททั้งสองแห่ง รวมถึงเรื่องของ "ทับหลังนารายณ์บรรทมสินธุ์" ที่หลายคนยังคงไม่ลืม มาย้อนความทรงจำกันอีกครั้ง
1.
ที่มาของการเรียกร้องจนได้ทับหลังชิ้นสำคัญ 2 ชิ้นกลับคืนนี้ ต้องย้อนไปในอดีตซึ่งเริ่มมาจากการติดตามทวงคืนประติมากรรมสำริดของปราสาทปลายบัด 2 จำนวนกว่า 300 องค์ ในเขต อ.ประโคนชัย จ.บุรีรัมย์ ที่ถูกลักลอบขุดและนำไปขายยังต่างประเทศตั้งแต่ พ.ศ.2507 โดยมีข่าวและบทความเผยแพร่ในต่างประเทศเกี่ยวกับการขุดพบประติมากรรมสำริดดังกล่าวในไทย อาทิ หนังสือพิมพ์ The Illustrated London News (พ.ศ.2508) บทความจากศาสตราจารย์ บวสเซอลิเย่ ผู้เชี่ยวชาญศิลปะในเอเชียอาคเนย์ ชาวฝรั่งเศส (พ.ศ.2510) บทความจากเอมมา ซี บังเกอร์ แห่งวิทยาลัยโคโลราโด และพิพิธภัณฑ์ศิลปะเมืองเดนเวอร์ สหรัฐอเมริกา (พ.ศ.2514-2515) บทความในวารสารศิลปะเอเชียโดยนายอัลแบรต์ เลอบอนเนอ ภัณฑรักษ์ประจำพิพิธภัณฑ์กีเมต์ ฝรั่งเศส (พ.ศ.2515) เป็นต้น
ต่อมาใน พ.ศ.2548 บริษัท Sotheby's บริษัทประมูลศิลปวัตถุชื่อดังระดับโลก ได้นำประติมากรรมสำริด ออกประมูลอย่างเปิดเผย โดยอ้างว่าได้มาจากปราสาทปลายบัด 2 ประเทศไทย และจากนั้น ตั้งแต่ พ.ศ.2554 จนถึงปัจจุบัน นักวิชาการทั้งไทยและต่างชาติก็ได้ร่วมกันสำรวจ ค้นคว้า รวบรวมข้อมูล สัมภาษณ์ชาวบ้านที่เคยลักลอบขุดในช่วงปี พ.ศ.2507 พบว่ามีประติมากรรมสำริดของปราสาทปลายบัด 2 ไปปรากฎตามพิพิธภัณฑ์ในต่างประเทศ ทั้ง อเมริกา ฝรั่งเศส แคนาดา อังกฤษ และเนเธอแลนด์
กลุ่มคนที่ร่วมเคลื่อนไหวในการทวงสมบัติชาติคืนนี้ได้เผยแพร่ข้อมูลต่างๆ ผ่านทางเฟซบุคแฟนเพจในชื่อ "สำนึก ๓๐๐ องค์" นำเสนอข้อมูลต่างๆ เกี่ยวกับประติมากรรมสำริดดังกล่าว อีกทั้งยังพบว่าโบราณวัตถุของชาติอีกหลายรายการไปปรากฎตามพิพิธภัณฑ์ต่างชาติ ซึ่งรวมถึงทับหลังพระยมทรงกระบือแห่งปราสาทหนองหงส์ และทับหลังปราสาทเขาโล้น และได้เสนอข้อมูลให้หน่วยงานภาครัฐให้ดำเนินการต่อ
2.
หลังจากการเคลื่อนไหวของภาคส่วนต่างๆ ในที่สุดการดำเนินการทวงวัตถุโบราณของไทยก็สัมฤทธิ์ผลในช่วงแรก คือได้รับคืนทับหลังพระยมทรงกระบือแห่งปราสาทหนองหงส์ และทับหลังปราสาทเขาโล้น ซึ่งถูกนำไปจัดแสดงอยู่ที่พิพิธภัณฑ์ชอง-มุน-ลี Asian Art Museum เมืองซานฟรานซิสโก รัฐแคลิฟอร์เนีย ประเทศสหรัฐอเมริกา โดยทางสหรัฐอเมริกาก็ยอมรับว่า ทับหลังทั้ง 2 รายการ เป็นกรรมสิทธิ์ของฝ่ายไทย และขณะนี้ได้เคลื่อนย้ายนำทับหลัง 2 ชิ้นดังกล่าวออกจากห้องจัดแสดงในพิพิธภัณฑ์มาจัดเก็บในห้องคลังเพื่อรอขั้นตอนทางกฎหมายที่เกี่ยวข้องอื่นๆ ซึ่งในกระบวนการส่งคืนสู่ประเทศไทยอาจต้องใช้เวลาอีกระยะหนึ่ง คาดการณ์ว่ากระบวนการทางกฎหมายจะแล้วเสร็จราวเดือนมีนาคม 2564
ทั้งนี้ ก่อนหน้านี้ประเทศสหรัฐอเมริกาได้มีปฏิบัติการของเจ้าหน้าที่หน่วยความมั่นคงมาตุภูมิ (Homeland Security) ซึ่งมีเป้าหมายมุ่งจัดการเครือข่ายค้าโบราณวัตถุข้ามชาติและการฟอกเงิน ได้ทำการยึดของกลาง จับกุม ส่งคืนโบราณวัตถุให้แก่ประเทศต่างๆ มาแล้วหลายคดี ทั้งอินเดีย ปากีสถาน กัมพูชา ต่างก็ได้คืนมาก่อนหน้าเรา
3.
สำหรับปราสาทหนองหงส์ ตั้งอยู่ที่ตำบลโนนดินแดง อำเภอโนนดินแดง จังหวัดบุรีรัมย์ ตั้งอยู่ไม่ไกลจากเขื่อนลำนางรอง เป็นโบราณสถานขนาดเล็กประกอบด้วย ปรางค์ 3 องค์ ก่อด้วยอิฐตั้งอยู่บนฐานศิลาแลงต่อเนื่องเป็นฐานเดียว หันหน้าไปทางทิศตะวันออก มีประตูเข้าออกด้านหน้า ส่วนประตูอีก 3 ด้านเป็นประตูหลอก
ปรางค์ทั้งสามมีผังเป็นรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัสย่อมุมไม้สิบสอง ปรางค์องค์กลางมีขนาดใหญ่กว่าสององค์ มีทับหลังประดับจำหลักลายสวยงาม ด้านหน้าปรางค์องค์กลางมีทางเดินยาวยื่นออกมา มีบันไดทางด้านหน้าและด้านข้างทั้งสอง นอกจากนี้ยังมีวิหาร (บรรณาลัย) หันหน้าเข้าหาปรางค์องค์ทิศใต้ อีก 1 หลัง ก่อด้วยศิลาแลง อาคารทั้งหมดล้อมรอบด้วยกำแพงศิลาแลง มีซุ้มประตูด้านหน้าและด้านหลัง มีคูน้ำรูปตัวยู (U) ล้อมรอบ ศึกษาอายุสมัยของปราสาทหนองหงส์ ดูจากลักษณะการก่อสร้างและศิลปกรรมที่พบ ตรงกับศิลปะเขมรแบบ บาปวน มีอายุราวพุทธศตวรรษที่ 16-17 ซึ่งอยู่ในยุคเดียวกันกับนครวัด-นครธม ที่มีชื่อเสียงโด่งดังและเป็นที่รู้จักทั่วโลก และร่วมสมัยกับปราสาทเมืองต่ำ - ปรางค์น้อย ปราสาทพนมรุ้ง ปราสาทโคกปราสาทเหนือ ใน จ.บุรีรัมย์
4.
ส่วนทับหลังของปราสาทหนองหงส์นั้น เป็นทับหลังรูปพระยมทรงกระบือ ประทับเหนือหน้ากาล โดยตามความเชื่อของศาสนาฮินดูนั้น "พระยม" ถือเป็นเทพประจำทิศใต้ และเป็นเทพแห่งความตาย ทรงกระบือเป็นพาหนะ พระหัตถ์ขวาถือคฑาเป็นอาวุธ มีดาวอังคารเป็นดาวประจำองค์
ทับหลังพระยมทรงกระบือแห่งปราสาทหนองหงส์นี้มีภาพเก่าแก่ที่อาจารย์มานิต วัลลิโภดม นักโบราณคดีของไทยได้ถ่ายภาพไว้ขณะออกสำรวจเมื่อราว พ.ศ.2503-2504 ซึ่งขณะนั้นทับหลังยังคงอยู่คู่กับตัวปราสาทฝั่งทิศใต้ ถือเป็นหลักฐานชิ้นสำคัญในการอ้างอิงว่าทับหลังชิ้นนี้เป็นของไทยอย่างแท้จริง
และหลังจากที่มีข่าวว่าสหรัฐอเมริกายอมคืนทับหลังพระยมทรงกระบือนี้ให้แก่ไทย ชาวโนนดินแดง จ.บุรีรัมย์ก็ได้ร่วมกันทำพิธีบวงสรวงปราสาทหนองหงส์ เพื่อเป็นการขอขมาและขอพรจากสิ่งศักดิ์สิทธิ์ตามประเพณีความเชื่อ เพราะถือเป็นสถานที่ศักดิ์สิทธิ์ที่ชาวอำเภอโนนดินแดงเคารพศรัทธา
5.
ส่วนปราสาทเขาโล้น ข้อมูลจากเว็บไซต์วารสารเมืองโบราณกล่าวว่า ปราสาทเขาโล้นตั้งอยู่ภายในบริเวณวัดปราสาทเขาโล้น บ้านเจริญสุข ตำบลทัพราช อำเภอตาพระยา จังหวัดสระแก้ว ตั้งอยู่เหนือยอดเขาโล้นซึ่งเป็นเขาเตี้ยๆ ปราสาทแห่งนี้ก่อด้วยอิฐ ส่วนยอดของปราสาทหักหาย ปราสาทหันหน้าไปทางทิศตะวันออกซึ่งเป็นทางเข้าด้านเดียวอีก 3 ด้านเป็นประตูหลอก
6.
ในเว็บไซต์วารสารเมืองโบราณยังระบุถึงทับหลังของปราสาทเขาโล้นว่า ศาสตราจารย์ หม่อมเจ้าสุภัทรดิศ ดิศกุลกล่าวในหนังสือ "ศิลปะสมัยลพบุรี" มีความตอนหนึ่งว่า
"...ปราสาทเขาโล้นเป็นประสาทหลังเดียว ก่อด้วยอิฐ ทับหลังสลักเป็นรูปเกียรติมุขอยู่ตรงกลาง มีริมฝีปากล่างและแลบลิ้นออกมาเป็นแผ่นสามเหลี่ยม มีเทวดาประทับนั่งชันเข่าอยู่ข้างบน อย่างไรก็ดี ท่อนพวงมาลัยนั้นไม่ได้ออกมาจากปาก แต่อยู่ใต้ลิ้น และท่อนปลายของพวงมาลัยก็ขมวดเป็นวงโค้งสลับกันเพียงข้างละ 2 วงเท่านั้น เหตุนั้นจึงอาจอยู่ในระหว่าง พ.ศ. 1700-1750 แทนที่จะอยู่ระหว่าง พ.ศ. 1600-1650 อย่างไรก็ดี เสาอิงกรอบประตูและกรอบประตูหินทรายก็ดูอาจจะเก่าแก่กว่าระยะนี้ อายุของปราสาทแห่งนี้ยังไม่สู้แน่นอนนัก มีจารึกสลักอยู่บนกรอบประตูด้านใต้และด้านเหนือบ่งถึง พ.ศ.1559 แต่เสาอิงประตูและกรอบประตูหินทรายเหล่านี้อาจจะนำมาจากปราสาทหลังอื่นที่เก่าแก่กว่านี้ก็ได้..."
ซึ่งหากได้ทับหลังชิ้นนี้กลับคืนมาเมื่อไร การกำหนดอายุของปราสาทเขาโล้นอาจทำได้ง่ายขึ้นเนื่องจากได้หลักฐานชิ้นสำคัญในการวิเคราะห์กลับคืนมา
7.
เหตุการณ์ทวงคืนทับหลังครั้งนี้ทำให้คนไทยหลายคนนึกย้อนไปเมื่อครั้งที่ "ทับหลังนารายณ์บรรทมสินธุ์" ได้กลับคืนสู่ประเทศไทยเมื่อ พ.ศ.2531 หลังจากที่รัฐและประชาชนคนไทยได้ร่วมกันเรียกร้องต่อสถาบันศิลปะแห่งชิคาโก ประเทศสหรัฐอเมริกา เพื่อขอคืนทับหลังนารายณ์บรรทมสินธุ์ที่ถูกลักลอบขโมยจากปราสาทพนมรุ้ง จ.บุรีรัมย์ ไปขายให้กับชาวอเมริกัน ตั้งแต่ พ.ศ.2504
ในการเรียกร้องครั้งนั้นมีหลักฐานที่สำคัญคือภาพถ่ายที่ถ่ายไว้ครั้งสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ เสด็จประพาสปราสาทพนมรุ้งเมื่อ พ.ศ.2472 และภาพถ่ายของอาจารย์มานิต วัลลิโภดม ได้ถ่ายไว้เมื่อ พ.ศ.2503 แต่การเรียกร้องขอคืนก็มีอุปสรรคต่างๆ ไม่น้อย โดยได้ดำเนินการมาตั้งแต่ พ.ศ.2516 เรื่อยมา
จนกระทั่ง พ.ศ.2531 เมื่อการบูรณะปราสาทพนมรุ้งด้วยวิธีอนัสติโลซีสเกือบจะเสร็จสมบูรณ์ และเปิดเป็นอุทยานประวัติศาสตร์พนมรุ้งได้ การดำเนินการทวงทับหลังนารายณ์บรรทมสินธุ์จึงเข้มข้นมากขึ้น และเพลง "ทับหลัง" ของวงคาราบาว ที่มีท่อนฮุคโดนใจว่า "...เอาไมเคิลแจ็คสันคืนไป เอาพระนารายณ์คืนมา..." ก็ได้กลายเป็นเพลงฮิตติดหูขึ้นมาในช่วงนั้น
และหลังจากการกดดันต่างๆ ทั้งชาวไทย ชาวต่างชาติ รวมถึงชาวอเมริกันเอง และสื่อมวลชนทั้งภายในและภายนอกประเทศ ก็ทำให้สถาบันศิลปะแห่งชิคาโกส่งมอบทับหลังนารายณ์บรรทมสินธุ์คืนให้แก่รัฐบาลไทยในที่สุดเมื่อวันที่ 10 พ.ย. 2531 และได้นำเอาทับหลังชิ้นนี้กลับไปติดตั้งยังที่เดิม ณ องค์ปราสาทประธานพนมรุ้งในวันที่ 7 ธ.ค. ปีเดียวกัน
8.
ปัจจุบัน การทวงคืนทับหลังปราสาทหนองหงส์และปราสาทเขาโล้นกำลังดำเนินไปด้วยดี แต่ยังมีโบราณวัตถุชิ้นสำคัญของไทยอีกหลายชิ้นที่ถูกโจรกรรมไปยังต่างบ้านต่างเมือง และยังรอให้ทางการไทยดำเนินการนำกลับให้สำเร็จ ไม่ว่าจะเป็นทับหลังปราสาทพนมรุ้งชิ้นอื่นๆ รูปปั้นม้าหินทราย แผ่นหินทรายสลักรูปนางสีดา รวมถึงโบราณวัตถุชิ้นสำคัญที่เป็นดังจุดเริ่มของเรื่องราวการเรียกร้องครั้งนี้อย่างประติมากรรมสำริดของปราสาทปลายบัด 2 ด้วย
