สาเหตุไฟฟ้าภาคใต้ดับกับ “ดับ” ไฟใต้ / ประสาท มีแต้ม

 
คอลัมน์ : โลกที่ซับซ้อน
โดย...ประสาท  มีแต้ม
 
เหตุการณ์ไฟฟ้าดับไปทั่วพื้นที่ 14 จังหวัดภาคใต้เมื่อตอนหัวค่ำวันที่ 21 พฤษภาคมที่ผ่านมา ได้เป็นที่วิพากษ์วิจารณ์กันอย่างขนานใหญ่ ทั้งในประเด็นที่เป็นสาเหตุ การให้ข้อมูลของทางราชการ โดยเฉพาะเรื่องจำนวนกำลังผลิตไฟฟ้าที่ติดตั้งในพื้นที่ภาคใต้ รวมถึงแนวทางการแก้ไขปัญหาในอนาคต ทั้งระดับเทคนิค และนโยบายไฟฟ้า บทความนี้พยายามจะตอบคำถาม และแสดงความเห็นในเรื่องดังกล่าวครับ

คำว่า “ดับ” ในภาษาปักษ์ใต้ไม่ได้มีความเดียว ตามที่คนส่วนใหญ่ของประเทศนี้เข้าใจกัน คือทำให้ “ไฟ” ที่กำลังติดอยู่ต้องดับลง หรือ “ดับทุกข์” แต่ยังมีความหมายถึง การจัดระเบียบ การจัดสิ่งของให้เข้าที่เข้าทาง รวมถึงการทำความสะอาด ปัดกวาดด้วย โดยไม่จำกัดอยู่แค่ภายในบ้านของตนเองเท่านั้น แต่รวมไปถึงการจัดระเบียบของบ้านเมืองที่เป็นเรื่องของสาธารณะด้วย

มีอยู่ครั้งหนึ่ง “โครงการดับบ้านดับเมือง” ได้นำคณะออกทัศนศึกษาในภาคอีสาน ปรากฏว่าด้วยความที่ไม่เข้าใจความหมายของคำว่า “ดับ” ทางโรงแรมหนึ่งได้กรุณาขึ้นป้ายต้อนรับว่า “ยินดีต้อนรับคณะคับบ้านคับเมือง” หัวหน้าคณะฯ จึงต้องรีบไปขอร้องให้ทางโรงแรมรีบเอาป้ายนั้นลงทันที เพราะเกรงว่าเดี๋ยวพี่จิ๊กโก๋บางคนจะมาขอดูตัว “ใครวะใหญ่คับบ้านคับเมือง” นี่เป็นการยืนยันว่าพี่น้องภาคอื่นไม่เข้าใจความหมายของคำว่า “ดับ” ในภาษาปักษ์ใต้จริงๆ

บทความนี้จะกล่าวถึงการจัดระเบียบกิจการไฟฟ้า รวมถึงนโยบายไฟฟ้าที่ควรจะเป็นของประเทศไทย ไม่มีอะไรที่เกี่ยวข้องกับการดับไฟใต้ หรือความไม่สงบใน 3 จังหวัดภาคใต้แต่อย่างใด แต่หลังจากเหตุการณ์ไฟดับ ผู้ก่อความไม่สงบใน 3 จังหวัดภาคใต้ได้ใช้ยุทธวิถีระเบิดเสาไฟฟ้าแทน (ฮาไม่ออก)

เพื่อให้ง่ายต่อการติดตาม ผมจึงขอเขียนเป็นข้อๆ ดังนี้ครับ

ข้อ 1 สาเหตุที่ทำให้เกิดไฟฟ้าดับ

ไม่นานหลังจากเกิดไฟฟ้าดับ ผู้รับผิดชอบทั้งระดับรัฐมนตรีพลังงาน และผู้บริหารระดับสูงของการไฟฟ้าฝ่ายผลิตแห่งประเทศไทย (กฟผ.) ได้ออกมาให้ข่าวที่ไม่ค่อยจะตรงกัน บางท่านบอกว่า ระบบสายส่งล่มในช่วงจอมบึง-บางสะพาน จังหวัดประจวบคีรีขันธ์ แต่ไม่ได้บอกว่าล่มเพราะอะไร บางท่านบอกว่าล่มเพราะฟ้าผ่า บางท่านว่าล่มขณะกำลังซ่อม ทำให้เราสับสนคิดไปว่า เกิดฟ้าผ่าขณะกำลังซ่อม หรืออะไรกันแน่

เรื่องนี้เป็นประเด็นสำคัญมาก ไม่ว่าจะเป็นการซ่อม หรือฟ้าผ่า ถ้าเป็นการซ่อมจริงทำไมไม่มีการเตรียมความพร้อมล่วงหน้าว่าหากเกิดปัญหา หรืออุบัติเหตุขึ้นให้โรงไฟฟ้าที่สามารถเดินเครื่องได้สะดวก เช่น เขื่อนรัชประภา บางลาง หรือโรงไฟฟ้ากระบี่ ที่ใช้น้ำมันเตา เป็นต้น

หากเป็นเรื่องฟ้าผ่าจริงก็ยิ่งเป็นเรื่องน่าเสียใจมากขึ้นไปอีก เพราะเราน่าจะมีระบบสายล่อฟ้าทั้งระบบ ไม่ว่าจะมีความเสี่ยงมากน้อยแค่ไหนก็ตาม หรือเราจะให้ “ฟ้า” มากำหนดเรา

ข้อที่ 2 เรื่องกำลังการผลิตในภาคใต้ไม่พอ

บางท่านให้ข่าวว่า ภาคใต้มีโรงไฟฟ้าของตนเองไม่พอต่อความต้องการใช้ บางรายก็ว่ามีโรงไฟฟ้า 600 เมกะวัตต์มั่ง 1,300 เมกะวัตต์มั่ง แต่ความต้องการใช้อยู่ที่ 2,400 เมกะวัตต์ 2,500 เมกะวัตต์ ข้อมูลดังกล่าวมีบางส่วนที่สำคัญไม่เป็นความจริงครับ

หลังเหตุการณ์เพียงไม่กี่ชั่วโมง รัฐมนตรีพลังงานก็ฉวยโอกาสเรียกร้องให้สังคมสนับสนุนการสร้างโรงไฟฟ้าถ่านหินในภาคใต้ ก่อนหน้านี้ประมาณ 10 วัน ท่านรัฐมนตรีคนเดิมได้ออกมาตัดพ้อว่า ถ้าคนภาคใต้คัดค้านการสร้างโรงไฟฟ้าถ่านหิน ถ้าเกิดไฟฟ้าไม่พอก็ให้รับผิดชอบกันเองก็แล้วกัน

จากข้อมูลที่ กฟผ. รายงานต่อสาธารณะว่า ในปี 2554 ในพื้นที่ภาคใต้มีกำลังผลิตอยู่ที่ 2,429 เมกะวัตต์ ซึ่งมากกว่าความต้องการใช้ไฟฟ้าสูงสุดซึ่งอยู่ที่ 2,200 เมกะวัตต์

กำลังการผลิตดังกล่าว ยังไม่ได้รวมความร่วมมือระหว่างไทย-มาเลเซีย อีก 300 เมกะวัตต์ ซึ่งได้ลงทุนไป 6 พันล้านบาท เปิดดำเนินการในปี 2545 (หลังวันที่ตำรวจสลายการชุมชนของชาวบ้าน 1 วัน) และยังไม่รวมระบบสายส่ง 500 กิโลโวลต์ (ที่ล่ม) ซึ่งได้ลงทุนไปประมาณ 5 หมื่นล้านบาท โดยมีกำลังการผลิตถึง 600 เมกะวัตต์

เมื่อรวมทั้งหมดภาคใต้จึงมีกำลังการผลิตถึงกว่า 3,300 เมกะวัตต์ แต่มีความจำเป็นต้องใช้แค่ 2,200 เมกะวัตต์เท่านั้น การอ้างว่าได้มีการหยุดซ่อมหลายโรงพร้อมกัน ยิ่งแสดงให้เห็นถึงความไม่รับผิดชอบชัดเจนขึ้น

คุณมนูญ ศิริวรรณ ผู้เชี่ยวชาญพลังงานกล่าวว่า ในช่วงที่เกิดเหตุ ประเทศมาเลเซียได้ส่งไฟฟ้ามาให้แค่ 200 เมกะวัตต์ ในราคาหน่วยละ 14 บาท

ความจริงโครงการความร่วมมือระหว่างไทยกับมาเลเซียเป็นการแลกไฟฟ้า(Exchange) ไม่ใช่การซื้อขาย ถ้าประเทศใดประเทศหนึ่งมีปัญหา อีกประเทศหนึ่งก็จะส่งไฟฟ้ามา สิ้นปีแล้วค่อยมาหักลบกลบหนี้กันเฉพาะในส่วนที่ต่างกัน

ผมเคยเข้าไปค้นข้อมูลในเว็บไซต์ดูเมื่อ 10 ปีก่อนพบว่า ในปีนั้นประเทศไทยมียอดรวมที่ส่งให้มาเลเซียใช้มากกว่า แล้วจ่ายเงินกันในราคาหน่วยละประมาณ 2-3 บาทเท่านั้นเอง

ข้อมูลเรื่องค่าไฟฟ้าที่มาเลเซียส่งมาในราคาหน่วยละ 14 บาทนี้ สอดคล้องกับผู้บริหาร กฟผ. ระดับผู้ช่วยผู้ว่าการในภาคอีสานท่านหนึ่งเคยพูดที่ภาคอีสานหลังกรณี ดรามา 5 เมษายน 2556 (กรณีก๊าซจากพม่าหยุดซ่อม)

หมายเหตุ ผมได้ตรวจสอบจากรายงานไฟฟ้าของประเทศไทย 2554 หน้า 12 โดยกระทรวงพลังงาน พบว่า ในปี 2554 ไทยส่งไฟฟ้าไปให้ 4 ประเทศคือ ลาว พม่า กัมพูชา และมาเลเซีย เฉลี่ยราคาหน่วยละ 3.22 เท่านั้น ทำไมมันห่างจาก 14 บาทมากเหลือเกิน ผมจึงขอสรุปในเบื้องต้นว่า ตัวเลขดังกล่าวเป็นเท็จแน่นอน

ในวันนั้น นักพัฒนาจากประเทศญี่ปุ่นซึ่งนั่งฟังอยู่ด้วยได้กระซิบถามผมในเวลาต่อมาว่า “ทำไมค่าไฟฟ้าจากมาเลเซียจึงแพงจัง”

ผมว่าข้อมูลที่ว่า “ค่าไฟฟ้าที่มาเลเซียส่งมาช่วยหน่วยละ 14 บาท” เป็นข้อมูลที่ต้องตรวจสอบ และตั้งคำถามว่าเป็นจริงหรือไม่ นี่เป็นความร่วมมือระหว่างมิตรประเทศเพื่อนบ้าน หรือเป็นการฉวยโอกาสซ้ำเติมกันแน่ ถ้าจริงเขาใช้เชื้อเพลิงอะไร เบื้องหลังในการให้ข้อมูลที่น่าสงสัยเช่นนี้ ก็เพื่อบีบบังคับให้สังคมทั่วประเทศมาบีบให้คนภาคใต้ต้องยอมให้มีการสร้างโรงไฟฟ้าถ่านหินใช่หรือไม่

อีกประเด็นหนึ่งที่ต้องตรวจสอบ คือ ทำไมโครงการความร่วมมือที่ “แลกเปลี่ยน” จึงได้กลายมาเป็นการซื้อขายในราคาที่แพงกว่าความเป็นจริงถึง 3-4 เท่าตัว สัญญาเดิมได้ถูกแก้ไขไปในสมัยใด

ข้อที่ 3 จะ “ดับ” ไฟฟ้าในภาคใต้อย่างไร

สมมติว่าโรงไฟฟ้าในภาคใต้ไม่พอจริง (สมมตินะครับสมมติ) แล้วทำไมจะต้องเป็นโรงไฟฟ้าถ่านหินด้วยเล่า โรงไฟฟ้าชนิดอื่นไม่มีแล้วเหรอ!

คำตอบมี 2 ข้อ คือ หนึ่ง เพราะนโยบายพลังงานของไทยเราเขียนโดยกลุ่มพ่อค้าพลังงานฟอสซิล ทั้งถ่านหิน ก๊าซธรรมชาติ และนิวเคลียร์ เรื่องนี้ไม่ได้กล่าวหากันลอยๆ แต่มีหลักฐานครับ บริษัทเหมืองบ้านปู รวมทั้งบริษัท ปตท.จำกัด ได้ลงทุนเหมืองถ่านหินไว้ในต่างประเทศ จึงไม่แปลกอะไรที่ไฟฟ้าดับยังไม่ทันจะติดเลย กระแสเรียกหาถ่านหินก็กระจายไปทั่วประเทศแล้ว

คำตอบที่ 2 คือ โรงไฟฟ้าชนิดอื่นก็มีเยอะแยะ เช่น น้ำเสียจากโรงหีบปาล์มน้ำมัน ทะลายปาล์ม เป็นต้น นพ.วรรณรัตน์ ชาญวีรกูล รัฐมนตรีพลังงาน (สายคุณสุวัฒน์) เคยให้สัมภาษณ์ว่า ของเสียจากปาล์มน้ำมันในจังหวัดกระบี่เพียงอย่างเดียวสามารถผลิตไฟฟ้าได้เกินความต้องการของจังหวัดเสียด้วยซ้ำ

โรงงานน้ำมันปาล์มแห่งหนึ่งมีโรงไฟฟ้าขนาด 0.4 เมกะวัตต์ โดยใช้น้ำเสียจากการผลิต สามารถผลิตไฟฟ้าขายได้ปีละ 20 ล้านบาท (ป้อนครอบครัวที่เสียค่าไฟฟ้าเดือนละ 500 บาทได้ถึง 3.3 พันครอบครัว) เจ้าของโรงไฟฟ้าสามารถได้ทุนคืนภายใน 4 ปี แต่โรงไฟฟ้าถ่านหินขนาด 800 เมกะวัตต์ ที่คนใหญ่คนโตเชียร์กันอยู่นั้นต้องใช้เวลานานกี่สิบปีจึงจะได้ทุนคืน

นักอุตสาหกรรมท่านหนึ่ง (ในสภาอุตสาหกรรม) ได้เล่าให้ฟังในที่ประชุมแห่งหนึ่งว่า โรงไฟฟ้าจากแสงแดดก็สามารถได้ทุนคืนในเวลาประมาณ 4 ปี (เพราะได้ค่าเพิ่มราคาในอัตราสูง)

หลักการของพลังงาน หรือของโรงไฟฟ้าก็เป็นไปตามทฤษฎีของพลังงาน คือ “สสารและพลังงานไม่สามารถเกิดขึ้นเองได้ แต่เปลี่ยนรูปกันไปมาระหว่างกัน” ดังนั้น การสร้างโรงไฟฟ้าขนาดใหญ่จะทำให้เกิดการสูญเสียเชื้อเพลิงที่ต้องขนส่งมาไกล และต้องสูญเสีย (Loss) ในการกระจายไฟฟ้าผ่านสายส่งในรูปของความร้อนด้วย

ด้วยหลักการดังกล่าว (ซึ่งใครๆ ก็ทราบ) จึงต้องสร้างโรงไฟฟ้าขนาดเล็กจึงจะดี และมั่นคง ด้วยเหตุดังกล่าว ประเทศสาธารณรัฐเยอรมนี จึงได้สร้างโรงไฟฟ้าที่ใช้เชื้อเพลิงจากการเกษตร และของเสียกระจายตัวอยู่ทั่วประเทศจำนวนมากกว่า 1 หมื่นโรง โดยมีขนาดเพียง 0.5 ถึง 1 เมกะวัตต์เท่านั้น ไม่ใช่ 800 เมกะวัตต์ ดังกรณีถ่านหินในบ้านเรา และไม่ใช่ 9.9 เมกะวัตต์ ดังกรณีโรงไฟฟ้าชีวมวลที่นักลงทุนไทยพยายามเลี่ยงกฎหมายด้านผลกระทบกันอยู่

เยอรมนีเป็นประเทศที่มีแสงแดดน้อยกว่าไทยมาก แต่เขาสามารถผลิตไฟฟ้าจากแผงโซลาร์เซลล์ได้เป็นจำนวนมาก หากยกไฟฟ้าจากแสงแดดอย่างเดียวที่เยอรมนีผลิตมาใช้ในประเทศไทย จะสามารถป้อนความต้องการได้ถึง 18% ของที่คนไทยใช้

หากยกไฟฟ้าที่เยอรมนีผลิตได้จากพลังงานหมุนเวียนทั้งหมด คือ แสงแดด ลม น้ำ ชีวมวล จะสามารถป้อนประเทศไทยได้ถึง 80%

คำถามคือ ทำไมคนไทยไม่ทำ

นักธุรกิจโรงหีบปาล์มน้ำมันในจังหวัดสุราษฎร์ธานี เคยเล่าให้อนุกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติฟังว่า เขาเตรียมตัวจะผลิตไฟฟ้าจากน้ำเสียที่เคยปล่อยไปกระทบการทำมาหากินของชาวบ้าน แต่การไฟฟ้าฯ ไม่รับซื้อโดยอ้างว่า “โควตาเต็มแล้ว”

มูลนิธิเพื่อผู้บริโภคใน กทม. ได้ลงทุนติดตั้งแผงโซลาร์เซลล์ไปกว่า 1 ล้านบาท แต่การไฟฟ้านครหลวงไม่รับซื้อ

ปัญหาที่คนปักษ์ใต้เรียกปัญหาในลักษณะนี้ว่า “ปัญหาเบลอๆ พรรค์นี้” นั้น ทางประเทศเยอรมนีได้แก้ไขได้อย่างเบ็ดเสร็จนานแล้ว โดยการตราเป็นกฎหมายว่า “ใครก็ตามที่สามารถผลิตไฟฟ้าจากพลังงานหมุนเวียนได้ให้สามารถขายไฟฟ้าได้ก่อน โดยไม่จำกัดจำนวน ไม่มีโควตา”

แต่ประเทศไทยกลับสงวนโควตาไว้ให้โรงไฟฟ้าถ่านหินก่อน

ข้อที่ 4 ปัญหานโยบายไฟฟ้าที่ทุกจังหวัดเป็นง่อย

ถ้าอ้างว่าไฟฟ้าดับเพราะโรงไฟฟ้าไม่พอ ลองมาพิจารณากรณีจังหวัดสงขลาที่มีโรงไฟฟ้าขนาด 715 เมกะวัตต์ และความร่วมมือระหว่างไทย-มาเลเซีย อีก 300 เมกะวัตต์ ในขณะที่คนสงขลาทั้งจังหวัดใช้ไฟฟ้ารวมกันไม่เกิน 400 เมกะวัตต์ แต่ทำไมไฟฟ้าจึงดับทั้งจังหวัด ทั้งๆ ที่มีไฟฟ้าถึง 1 พันเมกะวัตต์

คำตอบก็คือ ในทางกายภาพได้ถูกออกแบบให้นำไฟฟ้าไปป้อนจังหวัดอื่นข้างเคียงด้วย เช่น พัทลุง เป็นต้น พอเกิดปัญหาผมเข้าใจว่า ก็คล้ายๆ กับเลือดไหลออกจากร่างกายจึงพากันดับหมด ข้อมูลที่ถูกเปิดเผยโดย คุณมนูญ ศิริวรรณ ก็คือ เจ้าหน้าที่ไม่กล้า หรือไม่มีอำนาจในการตัดสินใจห้ามเลือด ต้องรอคำสั่งการจากผู้มีอำนาจซึ่งอยู่ในรูปของกรรมการ (ที่ต้องผ่านกระประชุม) หลังเหตุการณ์ไฟฟ้าดับ รัฐบาลได้แต่งตั้งให้ปลัดกระทรวงพลังงานเป็นผู้มีอำนาจตามลำพัง

โดยสรุป ปัญหากิจการไฟฟ้าไทยทั้งประเทศ (ไม่เฉพาะแต่ภาคใต้) เป็นระบบที่รวมศูนย์ทั้งเชื้อเพลิง (ที่ผู้เขียนนโยบายกับพ่อค้าได้วางแผนร่วมกัน) และนโยบายที่ผูกขาดโดยคนหยิบมือเดียว ขาดการมีส่วนร่วมของประชาชน รวมศูนย์อำนาจสั่งการ ไม่เป็นประชาธิปไตยที่แท้จริง

แท้ที่จริงแล้ว ความเป็นประชาธิปไตยน่าจะชี้วัดกันด้วยนโยบายพลังงาน เราสนใจความเท่าเทียมกันของปัจเจก โดยใช้กติกาการเลือกตั้งแบบ one man, one vote แต่เราไม่สนใจการจัดการพลังงานหมุนเวียนที่ธรรมชาติได้ออกแบบให้กระจายตัวเท่าๆ กัน

พลังงานแสงอาทิตย์ส่องถึงหัวคนทุกคนเท่ากัน แต่ดันมีผู้มีอิทธิพลมาออกแบบนโยบายพลังงานว่า “ห้ามใช้พลังงานแสงอาทิตย์ แต่ให้ใช้ถ่านหินเท่านั้น”

ตรงนี้แหละที่เป็นอุปสรรคสำคัญมากที่สุดของระบอบประชาธิปไตย ถึงเวลาต้อง “ดับ” ระบบพลังงานของประเทศกันได้แล้วครับ

เหตุการณ์ไฟฟ้าในภาคใต้ดับในครั้งนี้ ผมอยากจะเรียกร้องให้รัฐบาลแสดงความรับผิดชอบ โดยใช้หลักการความรับผิดชอบ (Principles of Accountability) ซึ่งประกอบด้วย 4 หลักการที่อารยะประเทศเขานิยมปฏิบัติกัน คือ

หนึ่ง มีความโปร่งใส เปิดเผยข้อมูลทั้งหมด ไม่มีประเด็นซ่อนเร้น ไม่ดรามาเหมือนกรณี 5 เมษายน ที่ประชาชนจับได้ในภายหลังว่าเป็นการแสดง

สอง การมีส่วนร่วมของประชาชน ในทุกขั้นตอน ตั้งแต่การจัดทำแผน การป้องกันผลกระทบจากโรงไฟฟ้า โดยเฉพาะโรงไฟฟ้าถ่านหิน

สาม มีการแสวงหาเสียงสะท้อนป้อนกลับในเชิงรุก (Proactively seeking feedback) ชุมชนสามารถสะท้อนความคิดเห็นในรูปแบบที่มีประสิทธิภาพ และสามารถเข้าถึงได้ เสียงสะท้อนจากชุมชนถูกนำไปปฏิบัติ และถูกแจ้งให้ผู้ร้องทราบ ชาวแม่เมาะที่ได้รับผลกระทบมานานหลายสิบปี ร้องเรียนก็แล้วแต่ไม่ได้รับการตอบสนอง ในที่สุดก็ต้องฟ้องศาล ครั้นชนะคดีแล้ว แต่ กฟผ.ก็อุทธรณ์ คงต้องรออีกนานหลายปี

สี่ มีการติดตาม ประเมินผล และการเรียนรู้ กรณีไฟฟ้าภาคใต้ดับคราวนี้ ยังไม่ทันที่จะได้ตรวจสอบข้อเท็จให้ชัดเจน รัฐมนตรีก็ประกาศว่าโรงไฟฟ้าไม่พอ และจะสร้างโรงฟ้าถ่านหินทันที

ย้อนไปกรณีน้ำท่วมใหญ่ปี 2554 ตกลงประเทศไทยเราได้เรียนรู้ และได้ประเมินแล้วหรือยังว่า สาเหตุน้ำท่วมใหญ่เกิดขึ้นเพราะอะไร (รัฐมนตรีเกษตรและสหกรณ์ ได้ยอมรับในสภาฯ ว่า ส่วนหนึ่งเกิดจากการเก็บน้ำในเขื่อนมากเกินไป) เราได้ข้อสรุปแล้วหรือยังว่า บิ๊กแบ็กที่ซื้อมาในราคา 2 พันบาทต่อถุง จำนวน 1 ล้านถุงนั้น ทำไมจึง “เอาไม่อยู่” แต่รัฐบาลก็พยายามดื้อรั้นลงทุนเพิ่มอีก 3.5 แสนล้านบาท ท่ามกลางเสียคัดค้าน และห่วงใยของหลายฝ่าย


มันน่าอนาถจริงหนอประเทศไทยเรา!