ธรรมะกับสุขภาพ : ออกกำลังกาย-จิต พิชิตโรคเรื้อรัง

ท่านผู้อ่านครับ ตอนที่แล้วได้พูดถึงเรื่องอาหาร ว่าสามารถลดความดันโลหิตสูงได้ ทั้งอาหารไขมันต่ำและคาร์โบไฮเดรทต่ำ ฉบับนี้จะขอพูดถึงเรื่องการออกกำลังกาย ซึ่งนักวิทยาศาสตร์สุขภาพได้ศึกษาไว้นานแล้ว จนสรุปได้ว่า

การออกกำลังกายมีประโยชน์ในการเพิ่มอายุขัยของคนเรา ช่วยให้หัวใจแข็งแรง กระดูกแข็งแรง ลดไขมันและน้ำตาลในเลือด ช่วยแก้ไขภาวะดื้อต่ออินซูลิน ช่วยคุมน้ำหนัก ลดความเครียดและอาการซึมเศร้าลงได้ ลดความดันโลหิต ลดโอกาสเป็นมะเร็งลำไส้และมะเร็งเต้านมลงได้

ดังนั้น สมาคมเวชศาสตร์การกีฬาของสหรัฐอเมริกา จึงแนะนำให้ออกกำลังกายแบบปานกลางวันละ 30 นาที สัปดาห์ละ 3-5 วัน การออกกำลังกายแบบแอโรบิคอย่างสม่ำเสมอ ช่วยลดความดันโลหิตลงได้ 4-8 มิลลิเมตรปรอท ถือว่าลดลงได้ปานกลาง

สำหรับเรื่องจิตใจ เป็นเรื่องที่สำคัญมาก ในแง่ของโรคความดันโลหิตสูง ดร.วอลเตอร์ บี แคนนอน ศาสตราจารย์ด้านสรีรวิทยา โรงเรียนแพทย์ มหาวิทยาลัยฮาร์วาร์ด ได้ศึกษาไว้ในปี 1932 พบว่า ความเครียดทำให้ความดันสูงขึ้น หัวใจเต้นเร็วขึ้น การเผาผลาญสารอาหารให้เป็นพลังงานมากขึ้น มีการใช้ออกซิเจนมากขึ้น กล้ามเนื้อตึงตัวมากขึ้น

อีก 50 ปีต่อมา ดร.เฮอร์เบิร์ต เบนสัน ศาสตราจารย์ด้านอายุรศาสตร์ มหาวิทยาลัยเดียวกัน ได้เดินทางมายังธรรมศาลา รัฐหิมาจัลประเทศ ทางตอนเหนือของอินเดีย ซึ่งเป็นชุมชนชาวทิเบตลี้ภัย เพื่อศึกษาผลของสมาธิในพระทิเบต ที่มีความเชี่ยวชาญในการทำสมาธิ เขาพบว่า เมื่อพระทิเบตทำสมาธิไปได้ 1 ชั่วโมง ความดันโลหิตจะลดลง การหายใจช้า ชีพจรเบาลง การเผาผลาญพลังงานน้อยลง กล้ามเนื้อคลายตัว เขาเรียกภาวะนี้ว่า ผลของความผ่อนคลาย(Relaxation Response) หลังจากนั้น เขากลับมาที่อเมริกา และได้เริ่มทดลองใช้สมาธิบำบัดโรคเรื้อรังต่างๆ

ช่วงนั้นประมาณปี 1960-70 เป็นเวลาที่ประธานาธิบดีนิกสันแห่งสหรัฐฯ มีนโยบายทำสงครามในเวียดนาม ทำให้ทหารอเมริกันล้มตายเป็นจำนวนมาก ประชาชนชาวอเมริกันจึงออกมาต่อต้าน เพราะมีความเครียดกันมาก พวกเขาออกมาชุมนุมที่วูดสต็อก แต่งตัวแบบฮิปปี้ มาฟังเพลงร็อค มั่วเพศ มั่วยา เป็นช่วงเวลาที่สังคมมีปัญหามาก

ในเวลานั้นได้มีโยคีฮินดูท่านหนึ่ง คือ มหาฤษี มเหษโยคี มาสอนวิธีทำสมาธิแบบที เอ็ม (Transcendental Meditation) เพื่อให้เกิดสันติสุขในโลก(www.tm.org) ผู้คนต่างมาฝึกกันมากมายจนกลายเป็นแฟชั่น ทั้งพวกนักร้องนักดนตรี เช่น จอร์จ แฮร์ริสัน แห่งวงสี่เต่าทอง, มีอาร์ ฟาโร ดาราภาพยนต์ ฯลฯ

วิธีการการทำสมาธิแบบนี้ ทำได้ง่าย โดยนั่งในที่สงบ จะหลับตาหรือลืมตาก็ได้ แล้วอาจารย์จะให้คำบริกรรมสั้นๆสำหรับท่อง เป็นคำที่ผู้ที่นับถือศาสนาของตนเองใช้สวดมนต์ เช่น โอ พระเจ้า, โอม นะมะ ศิวะ, พุทโธ, โอม มณี ปัทเม ฮุม หรือ พระอัลล่าห์ เป็นต้น ให้ผู้ฝึกได้บริกรรมในใจตลอดเวลา เพื่อให้ใจจดจ่ออยู่กับคำบริกรรม

ศ.เบนสัน ใช้วิธีการนี้สอนคนไข้ความดันโลหิตสูง เขาได้รายงานผลการทดลองในวารสารทางการแพทย์ครั้งแรก ในปี 1974 พบว่า การฝึกสมาธิแบบที เอ็ม ช่วยลดความดันลงได้ และใช้ยาลดลง คนที่มีความดันไม่สูงมาก ส่วนใหญ่ใช้วิธีการปรับเปลี่ยนวิถีชีวิต เรื่องอาหาร การออกกำลังกาย และการฝึกสมาธิ โดยไม่ต้องใช้ยา(www.relaxationresponse.org)

อีกโปรแกรมหนึ่งที่มีชื่อเสียงของโลกซึ่งน่าสนใจ คือ โปรแกรม The Spectrum ของศาสตราจารย์ดีน ออร์นิช อายุรแพทย์ด้านหัวใจ แห่งโรงเรียนแพทย์มหาวิทยาลัยแคลิฟอร์เนีย ซานฟรานซิสโก ซึ่งได้ใช้อาหารแบบ DASH(Dietary Approach to Stop Hypertension) คือ อาหารที่มีไขมันต่ำ และเกลือน้อย การฝึกโยคะ ฝึกสมาธิโดยกำหนดลมหายใจ การออกกำลังกายแบบแอโรบิค วันละ 30 นาที สัปดาห์ละ 3-5 วัน ต่อสัปดาห์ ก็พบว่า ใช้ลดความดันโลหิตลงได้ รวมทั้งสามารถรักษาโรคเรื้อรังต่างๆได้โดยไม่ต้องใช้ยา(www.pmri.org)

นอกจากนี้ ยังมีโปรแกรมการเจริญสติ 8 สัปดาห์ของศาสตราจารย์โจน คาแบตซินน์ แห่งโรงเรียนแพทย์ มหาวิทยาลัยแมสซาชูเซตส์ ได้ใช้วิธีการเจริญสติ กำหนดรู้อาการทางกายและจิต ในการบำบัดโรคต่างๆ ที่เกิดจากความเครียดอย่างได้ผลดี โดยรายงานหนึ่งในวารสาร Psychosomatic medicine ฉบับเดือนตุลาคม 2013 พบว่า การเจริญสติสามารถลดความดันได้ 4.8/1.9 มิลลิเมตรปรอท ในผู้ป่วยที่เริ่มมีความดันโลหิตสูง (www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/24127622.)

ท่านผู้อ่านครับ จนถึงปัจจุบัน มีงานวิจัยจำนวนมากที่ทำให้เราทราบว่า โรคความดันโลหิตสูง รวมทั้งโรคเรื้อรังอื่นๆ เช่น โรคเบาหวาน โรคหัวใจ ไขมันในเลือดสูง โรคเหล่านี้สามารถแก้ไขได้ โดยการปรับเปลี่ยนวิถีชีวิต ไม่ต้องกินยา

ในปี 2013 สมาคมโรคหัวใจแห่งสหรัฐอเมริกา ได้จัดตั้งคณะกรรมการเพื่อประเมินผลวิธีการการรักษาโรคความดันโลหิตสูงแบบอื่นๆ นอกจากการใช้ยาและอาหาร พบว่า วิธีการทำสมาธิแบบที เอ็ม การฝึกการหายใจให้ช้าลง การออกกำลังกายแบบแอโรบิค ไบโอฟีดแบค เป็นวิธีการที่มีประโยชน์ สามารถนำมาใช้ได้ในเวชปฏิบัติทั่วไป รวมทั้งแนะนำให้แพทย์แผนปัจจุบัน นำมาใช้ก่อนการให้ยา หรือในรายที่กินยารักษาแล้วต้องการลดยาลง หรือในรายที่ใช้ยา 3 ตัวแล้วยังลดความดันไม่ลง ต้องใช้วิธีการปรับเปลี่ยนวิถีชีวิต จึงจะลดความดันลงได้

โรคความดันโลหิตสูงนี้แพทย์แผนปัจจุบันรับรองแล้วว่า การรักษาโดยใช้ยาอย่างเดียว ไม่ได้ผลดี ท่านผู้สนใจสามารถอ่านคำแนะนำนี้ได้ใน (AHA Scientific Statement;Beyond Medication and Diet:Alternative Approaches to Lowering Blood Pressure, Hypertension,2013;61:00-00.)

ในฐานะเราเป็นชาวพุทธ ต้องจำไว้เสมอว่า พระพุทธองค์ทรงสอนให้เราฝึกจิตตภาวนา ให้ทาน รักษาศีล เพราะจะทำให้เรามีสุขภาพดี อายุยืน ดังทรงแสดงไว้ใน “ปฐมอัปปมาทสูตร สังยุตตนิกาย สคาถวรรค” ว่า

วันหนึ่ง ที่วัดพระเชตวัน พระเจ้าปเสนทิโกศลเสด็จเข้าไปเฝ้าพระพุทธองค์ ทูลถามว่า ธรรมเพียงข้อเดียวที่ยึดเหนี่ยวไว้ได้ทั้งประโยชน์ในชาตินี้และชาติหน้า มีหรือไม่

พระพุทธองค์ตรัสตอบว่า มี นั่นคือความไม่ประมาท ทรงอธิบายว่า ความไม่ประมาทนั้นเหมือนรอยเท้าช้าง ซึ่งไม่มีรอยเท้าสัตว์บนดินชนิดไหนใหญ่โตเทียบเท่า ทรงสรุปความเป็นพระคาถาว่า

“คนที่ปรารถนาให้ตัวเองมีอายุยืน ไม่มีโรค มีผิวพรรณดี ได้ประสบแต่สิ่งที่ดี อยู่ในตระกูลสูงส่ง และได้รับความยินดียิ่งๆขึ้นไป พึงบำเพ็ญความไม่ประมาทในบุญกิริยาทั้งหลาย

บัญฑิตสรรเสริญความไม่ประมาท ผู้เป็นบัณฑิตย่อมยึดเอาไว้ได้ทั้งประโยชน์ชาตินี้และประโยชน์ชาติหน้า ได้ชื่อว่าบัณฑิตก็เพราะเหตุนั้น”

(จาก นิตยสารธรรมลีลา ฉบับที่ 174 มิถุนายน 2558 โดย นพ.แพทย์พงษ์ วรพงศ์พิเชษฐ)