พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงมีพระราชหัตถเลขาถึงเจ้าพระยาพระเสด็จสุเรนทราธิบดี ในการสร้างโรงเรียนมหาดเล็กหลวง (วชิราวุธวิทยาลัย) ความตอนหนึ่งว่า พระองค์พระราชทานกำเนิดโรงเรียนนี้ก็เพื่อสร้าง “คนหนุ่มอันมีความสามารถผู้มีกำลังกายและใจใสสะอาด และเต็มใจคอยจะทำการอันหนักอันอนาคตจะพึงนำมาให้ไม่ว่าชนิดใด”
พระราชหัตถเลขานี้เป็นที่มาของแนวความคิดเรื่อง “วิถีวชิราวุธ” หรือจะเรียกว่า “ตัวแบบ” “แบบฉบับ” ของวชิราวุธก็ว่าได้
วิถีวชิราวุธเป็นแนวทางการศึกษาที่มุ่งสร้างอุปนิสัยของเด็กให้เป็นพลเมืองดี เป็นสุภาพบุรุษมีจิตใจดี เห็นแก่ส่วนรวม พร้อมที่จะเสียสละ แนวทางนี้ต่างจากแนวทางการให้การศึกษาโดยทั่วไป ซึ่งต้องการให้ความรู้มากกว่าการสร้างบุคลิกภาพ และอุปนิสัยของคน
ด้วยเหตุนี้ หลักสูตรและการเรียนวิชาการจึงเป็นเพียงส่วนหนึ่งของการศึกษาเท่านั้น อีกส่วนหนึ่งก็คือ การกล่อมเกลาอบรมบ่มนิสัย และด้วยเหตุนี้เอง การจัดการศึกษาจึงไม่ได้เน้นเฉพาะการเรียนวิชาต่างๆ เท่านั้น แต่มีการอบรมสั่งสอน ทั้งโดยครูและจากการที่เด็กได้เรียนรู้ด้วยการอยู่ร่วมกันอีกด้วย การจะจัดการศึกษาแบบนี้ได้ เด็กจะต้องอยู่ในโรงเรียนประจำ
วิธีการอบรมบ่มนิสัย กระทำได้ด้วยการจัดให้มีวิถีชีวิตทางจริยธรรมผ่านการอบรมทางศาสนา มีการกระทำตัวให้เป็นพุทธมามกะอย่างเป็นกิจวัตร ทุกวันอาทิตย์จะมีพระมาเทศน์หรือครูจะทำการอบรมสั่งสอน อีกวิธีหนึ่งก็คือ เรียนรู้ผ่านกิจกรรมซึ่งได้แก่ การเล่นกีฬา และการทำงานร่วมกันเป็นหมู่คณะในสมาคมต่างๆ โดยเด็กนักเรียนทำกันเอง
สิ่งสำคัญก็คือ การฝึกให้เด็กเป็นสุภาพบุรุษ เด็กทุกคนต้องเล่นกีฬา โดยเฉพาะกีฬาเป็นทีม การเล่นกีฬามีกติกา การเคารพกติกา การรู้จักแพ้ชนะทำให้เด็กรู้จักความเป็นสุภาพบุรุษ นอกจากนั้นการใช้ชีวิตอยู่ร่วมกัน ทำให้เด็กต้องรู้จักเห็นแก่ผู้อื่น รู้จักเสียสละ และแบ่งปัน การไม่ข่มเหงผู้ที่อ่อนแอกว่า และการอยู่อย่างมีระเบียบวินัย ทำให้เด็กเติบโตขึ้นเป็นสุภาพบุรุษ คุณลักษณะของสุภาพบุรุษนั้นมีทั้งคุณลักษณะภายในและภายนอก คุณลักษณะภายในคือสิ่งที่ได้กล่าวมาแล้ว ส่วนคุณลักษณะภายนอกนั้นได้แก่ การวางตัว การสำรวม ความสุภาพเรียบร้อย
โรงเรียนที่ไม่ใช่โรงเรียนประจำมักมีโอกาสน้อยในการอบรมบ่มนิสัยเด็ก เพราะมีเวลาจำกัด ที่สำคัญก็คือมีการจัดตารางสอนเต็มเวลา และเด็กใช้เวลาเกือบทั้งหมดในการเรียน ตลอดระยะเวลาสิบกว่าปีที่เด็กอยู่ในโรงเรียน เด็กมีประสบการณ์ในการมีชีวิตอยู่ร่วมกับผู้อื่นน้อยมาก เพราะเรียนเสร็จก็ต้องรีบกลับบ้าน
การเป็นนักเรียนประจำมีประโยชน์ในแง่ที่ว่าเด็กโตกับเด็กเล็ก ต้องจัดความสัมพันธ์ให้ดี จึงมีวิธีการให้เด็กโตปกครองเด็กเล็ก โดยให้อำนาจเด็กโตสามารถลงโทษเด็กเล็กได้ หากมีการทำความผิด การปกครองกันเองเช่นนี้ บางทีก็เกิดการรังแกกันได้ ดังนั้นจึงเป็นความสัมพันธ์ที่ละเอียดอ่อน เด็กเล็กจะต้องรู้จักระมัดระวังตัว และเอาตัวรอด ในโรงเรียนประจำของอังกฤษ ในสมัยก่อนมักอนุญาตให้เด็กโตมีเด็กเล็กเป็นเด็กรับใช้ได้ แต่มายกเลิกไป
ขอสรุปได้ว่า “วิถีวชิราวุธ” เป็นทั้งสภาพแวดล้อม บรรยากาศของการอยู่ร่วมกัน และเป็นวิธีการจัดการศึกษาของโรงเรียนประจำ สำหรับวชิราวุธวิทยาลัย วิถีวชิราวุธมีวัตถุประสงค์ที่ชัดเจน ดังปรากฏในพระราชหัตถเลขาของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว โรงเรียนประจำทำให้เกิดการหล่อหลอมอุปนิสัยของเด็ก โดยเด็กเป็นผู้เรียนรู้ด้วยตนเอง ต่างไปจากการเรียนวิชาการซึ่งเด็กมักเป็นฝ่ายที่ได้รับการถ่ายทอดความรู้จากครู ไม่ใช่จากประสบการณ์ตรง
วิถีวชิราวุธจะดำเนินไปได้ ก็ต้องพยายามรักษาสภาพแวดล้อมและบรรยากาศ ตลอดจนจัดให้มีกิจกรรมและการอบรมสั่งสอนที่เด็กสามารถเรียนรู้ได้ด้วยตนเองมากที่สุด การที่ให้เด็กปกครองกันเอง จะต้องมีกติกาและมาตรการป้องกันมิให้เกิดการใช้อำนาจในทางที่ผิด
พระราชหัตถเลขานี้เป็นที่มาของแนวความคิดเรื่อง “วิถีวชิราวุธ” หรือจะเรียกว่า “ตัวแบบ” “แบบฉบับ” ของวชิราวุธก็ว่าได้
วิถีวชิราวุธเป็นแนวทางการศึกษาที่มุ่งสร้างอุปนิสัยของเด็กให้เป็นพลเมืองดี เป็นสุภาพบุรุษมีจิตใจดี เห็นแก่ส่วนรวม พร้อมที่จะเสียสละ แนวทางนี้ต่างจากแนวทางการให้การศึกษาโดยทั่วไป ซึ่งต้องการให้ความรู้มากกว่าการสร้างบุคลิกภาพ และอุปนิสัยของคน
ด้วยเหตุนี้ หลักสูตรและการเรียนวิชาการจึงเป็นเพียงส่วนหนึ่งของการศึกษาเท่านั้น อีกส่วนหนึ่งก็คือ การกล่อมเกลาอบรมบ่มนิสัย และด้วยเหตุนี้เอง การจัดการศึกษาจึงไม่ได้เน้นเฉพาะการเรียนวิชาต่างๆ เท่านั้น แต่มีการอบรมสั่งสอน ทั้งโดยครูและจากการที่เด็กได้เรียนรู้ด้วยการอยู่ร่วมกันอีกด้วย การจะจัดการศึกษาแบบนี้ได้ เด็กจะต้องอยู่ในโรงเรียนประจำ
วิธีการอบรมบ่มนิสัย กระทำได้ด้วยการจัดให้มีวิถีชีวิตทางจริยธรรมผ่านการอบรมทางศาสนา มีการกระทำตัวให้เป็นพุทธมามกะอย่างเป็นกิจวัตร ทุกวันอาทิตย์จะมีพระมาเทศน์หรือครูจะทำการอบรมสั่งสอน อีกวิธีหนึ่งก็คือ เรียนรู้ผ่านกิจกรรมซึ่งได้แก่ การเล่นกีฬา และการทำงานร่วมกันเป็นหมู่คณะในสมาคมต่างๆ โดยเด็กนักเรียนทำกันเอง
สิ่งสำคัญก็คือ การฝึกให้เด็กเป็นสุภาพบุรุษ เด็กทุกคนต้องเล่นกีฬา โดยเฉพาะกีฬาเป็นทีม การเล่นกีฬามีกติกา การเคารพกติกา การรู้จักแพ้ชนะทำให้เด็กรู้จักความเป็นสุภาพบุรุษ นอกจากนั้นการใช้ชีวิตอยู่ร่วมกัน ทำให้เด็กต้องรู้จักเห็นแก่ผู้อื่น รู้จักเสียสละ และแบ่งปัน การไม่ข่มเหงผู้ที่อ่อนแอกว่า และการอยู่อย่างมีระเบียบวินัย ทำให้เด็กเติบโตขึ้นเป็นสุภาพบุรุษ คุณลักษณะของสุภาพบุรุษนั้นมีทั้งคุณลักษณะภายในและภายนอก คุณลักษณะภายในคือสิ่งที่ได้กล่าวมาแล้ว ส่วนคุณลักษณะภายนอกนั้นได้แก่ การวางตัว การสำรวม ความสุภาพเรียบร้อย
โรงเรียนที่ไม่ใช่โรงเรียนประจำมักมีโอกาสน้อยในการอบรมบ่มนิสัยเด็ก เพราะมีเวลาจำกัด ที่สำคัญก็คือมีการจัดตารางสอนเต็มเวลา และเด็กใช้เวลาเกือบทั้งหมดในการเรียน ตลอดระยะเวลาสิบกว่าปีที่เด็กอยู่ในโรงเรียน เด็กมีประสบการณ์ในการมีชีวิตอยู่ร่วมกับผู้อื่นน้อยมาก เพราะเรียนเสร็จก็ต้องรีบกลับบ้าน
การเป็นนักเรียนประจำมีประโยชน์ในแง่ที่ว่าเด็กโตกับเด็กเล็ก ต้องจัดความสัมพันธ์ให้ดี จึงมีวิธีการให้เด็กโตปกครองเด็กเล็ก โดยให้อำนาจเด็กโตสามารถลงโทษเด็กเล็กได้ หากมีการทำความผิด การปกครองกันเองเช่นนี้ บางทีก็เกิดการรังแกกันได้ ดังนั้นจึงเป็นความสัมพันธ์ที่ละเอียดอ่อน เด็กเล็กจะต้องรู้จักระมัดระวังตัว และเอาตัวรอด ในโรงเรียนประจำของอังกฤษ ในสมัยก่อนมักอนุญาตให้เด็กโตมีเด็กเล็กเป็นเด็กรับใช้ได้ แต่มายกเลิกไป
ขอสรุปได้ว่า “วิถีวชิราวุธ” เป็นทั้งสภาพแวดล้อม บรรยากาศของการอยู่ร่วมกัน และเป็นวิธีการจัดการศึกษาของโรงเรียนประจำ สำหรับวชิราวุธวิทยาลัย วิถีวชิราวุธมีวัตถุประสงค์ที่ชัดเจน ดังปรากฏในพระราชหัตถเลขาของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว โรงเรียนประจำทำให้เกิดการหล่อหลอมอุปนิสัยของเด็ก โดยเด็กเป็นผู้เรียนรู้ด้วยตนเอง ต่างไปจากการเรียนวิชาการซึ่งเด็กมักเป็นฝ่ายที่ได้รับการถ่ายทอดความรู้จากครู ไม่ใช่จากประสบการณ์ตรง
วิถีวชิราวุธจะดำเนินไปได้ ก็ต้องพยายามรักษาสภาพแวดล้อมและบรรยากาศ ตลอดจนจัดให้มีกิจกรรมและการอบรมสั่งสอนที่เด็กสามารถเรียนรู้ได้ด้วยตนเองมากที่สุด การที่ให้เด็กปกครองกันเอง จะต้องมีกติกาและมาตรการป้องกันมิให้เกิดการใช้อำนาจในทางที่ผิด
