เมื่อครั้งมีงานพระราชพิธีถวายพระเพลิงพระบรมศพ สมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนี โดยในหลวงทรงให้จัดพิมพ์หนังสือมิลินทปัญหา ซึ่งถือว่าเป็นคัมภีร์ที่ได้รับการบันทึกเก่าแก่ที่สุด แต่งเมื่อพระพุทธศาสนา ลุกาลประมาณ 500 พรรษา หลังพระพุทธเจ้าเสด็จปรินิพพาน
มิลินทปัญหาเป็นงานเก่าแก่ พระปิฎกจุฬาภัยนิพนธ์ขึ้นมาเพื่อทบทวน ตอบคำถามทหารเอกของพระเจ้าอเล็กซานเดอร์มหาราช (Alexander the Great) ก็คือพระยามิลินท์ (Menander King) ซึ่งครองดินแดนมีเมืองใหญ่จากนครกาบูล (เมืองหลวงของอัฟกานิสถานในปัจจุบัน) เป็นเมืองหลวงตะวันตก และพระราชอำนาจแผ่ขยายจนจดนครมคธเป็นเมืองเอกทางตะวันออก
ตามหลักฐานพระยามิลินท์ ได้ตั้งเมืองศูนย์กลางที่สังฆละ ในการสนทนาธรรม เฉพาะอย่างยิ่งตามคัมภีร์ของไทยเชื่อว่าเมื่อกษัตริย์เอกพระองค์นี้ ทรงฟังธรรมแล้วไปเกิดเลื่อมใสและได้ถึงแก่การตรัสรู้ด้วยซ้ำไป
ต้นฉบับมิลินทปัญหาซึ่งแต่งแต่เดิม ขณะนั้นยังไม่มีการแตกนิกายเป็นมหายานฝ่ายเหนือและหินยานฝ่ายใต้แต่ประการใด
ความเก่าแก่ของคัมภีร์นี้ปรากฏว่าอยู่ในบ้านแพรกของไตรภูมิคถา แสดงถึงความเก่าแก่แต่ครั้งสุโขทัยธานี
ต้นฉบับจีนและพม่านั้นยังไม่สมบูรณ์ ฉบับภาษาไทยได้คงรูปสมบูรณ์ที่สุด และบรรดาหนังสือที่พุทธศาสนิกชนสมควรมีไว้ก็คือ พระธรรมแสดงโดยพิสดารในมิลินทปัญหา ซึ่งบางส่วนของปัญหาไปปรากฏในโลกตะวันตก เช่น เหมือนในบันทึกของพลูตาร์ค (Plutarch) ซึ่งวิธีการบันทึกการสนทนาธรรม ระหว่างพระเจ้าอลิกกะสุนทระ หรือพระเจ้าอเล็กซานเดอร์มหาราช (Alexander the Great) กับผู้รู้ บางส่วนของปริศนาธรรมนี้ ยังปรากฏในคัมภีร์ยิวโบราณ
เฉพาะอย่างยิ่งใน Ecclesiates (Qoheleth) ซึ่งเราจะละเลยไม่ได้ว่า อาณาจักรของพระยามิลินท์นั้น ความสัมพันธ์ของพระในยุคโบราณ มีความสัมพันธ์กันบริเวณข้ามช่องเขาไคเบอร์ เช่น ที่เมืองมาเซสดา (Maseda) ก็ปรากฏว่ามีบันทึกของโยเซฟพัส (Josephus) ระบุว่า มีพระที่เรียกว่า Indian Wiseman จากเอเชียอยู่ในเมืองเป็นผู้วินิจฉัยถึงชีวิตว่าเป็นทุกข์ ชาวยิวจึงพร้อมกันสละชีพ กระโดดหน้าผาโดยมิยอมตกอยู่ภายใต้จักรวรรดิโรมัน
ยุคพุทธกาล ศาสนาพุทธไปไกลมาก และเหตุผลส่วนหนึ่งมาจากการที่เส้นทางการค้าเปิดโล่งระหว่างคาบสมุทรอินเดียกับเมดิเตอร์เรเนียน ไปจนถึงจดดินแดนที่เรียกว่า สุวรรณภูมิ ซึ่งเป็นที่รู้จักกันมาแต่ยุคพุทธกาลแล้ว
เราพบเหรียญในยุคร่วมสมัยมากมาย เช่น บริเวณควนลูกปัด พบหัวแหวนกรีก และลูกปัดแก้วชั้นดีจำนวนมาก จนถือว่ากระบี่เป็นแหล่งผลิตเครื่องประดับแก่ชาวกรีกและโรมัน ที่สำคัญแห่งหนึ่งที่อำเภอคลองท่อม จังหวัดกระบี่
ศาสตราจารย์ผู้เชี่ยวชาญด้านกรีก-อินเดียศึกษา คือ ศาสตราจารย์ W.W.Tarn ได้วิเคราะห์ว่าบันทึกมิลินทปัญหาคงจะแต่งขึ้นไม่นานหลังยุคพระยามิลินท์ โดย Tarn เชื่อว่าการแต่งมีสองส่วนคือ ส่วนหน้ากับส่วนหลัง ฉบับที่ Tarn ใช้เพื่อประกอบวินิจฉัยคือ ฉบับที่ นางรีดส์ เดวิดส์ (Rhys Davids) นำไปแปลเผยแพร่ในต่างประเทศ
ปรัชญามหายานนั้นมีระบบวิภาษวิธี (Dialectical method) เป็นแกนกลาง พร้อมกับมีคำอรรถาธิบายทฤษฎีความสัมพันธ์ หรือที่เรียกว่า กฎปฏิจจสมุปบาท (Relativity Theory) ก่อนคาร์ล มาร์กซ์
ต่างกันตรงที่การผันกลับของพุทธศาสนานั้นกลับเข้าภายในเป็นสูญวาท
สำหรับนิกายมหายานของคุรุอสังคะและวสุพันธ์ ให้กำเนิดปรัชญามหายานนิกายวิชญานวาท โดยถือสรรพสิ่งเป็นเพียงภาพลักษณ์มายาทั้งสิ้น ซึ่งสะท้อนเงา (Miror image) ส่วนนิกายโลกานุวัตรอีกนิกายหนึ่ง คือ ภูตถตา หรือความเป็นสากล Universality จิตของมนุษยชาติทั้งมวล มีรูปการจิตสากลเป็น universal mind (รายละเอียดเพิ่มเติมจากนี้ พุทธศาสนิกชนควรดูในหนังสือคดีธรรม คดีโลก ของอาจารย์เสถียร โพธินันทะ)
ผู้เขียนใช้ตำรามิลินทปัญหาฉบับกรมศิลปากร พิมพ์ขึ้นเมื่อวันที่ 11 เมษายน 2483 เป็นหลักในการค้นคว้า
ในปัญหาที่ 12 พระยามิลินท์ ซึ่งเป็นชนชาติกรีก ครองราชอาณาจักร มีดินแดนอินเดียทางตอนเหนือทั้งหมด พระยามิลินท์ ถามว่า สติมีลักษณะอย่างไร? พระนาคเสนทูลกล่าวตอบว่า มีลักษณะให้นึกได้และถือไว้
ประโยคนี้ กล่าวไว้ว่า เมื่อมีหรือเกิดสติ การนึกได้ ได้ถือไว้ หมายความว่า นึกถึงบุญถึงบาปทั้งหลาย เช่น ลักษณะของศีลคืออย่างนั้น และศรัทธามีลักษณะอย่างนั้น
การครองสติเมื่อเกิดขึ้น พระนาคเสนอธิบายว่า สติเมื่อเกิดขึ้น ย่อมให้เลือกถือเอาว่านี่ดีมีคุณควรปฏิบัติ นี่ชั่วให้โทษควรละเว้น
และพระนาคเสนได้อรรถาธิบาย โดยเทียบเคียงเป็นอุปมาอุปไมยว่า เหมือนนายทวารย่อมมีหน้าที่ตรวจตราดูผู้ที่เข้าออก ถ้าเห็นสมควรจึงอนุญาตให้เข้า ถ้าเห็นพิรุธเกรงว่าเป็นคนทุจริตก็ห้ามไม่ให้เข้า (อ่านต่อวันพฤหัสฯ หน้า)
