คารวาลัย..ศิลปินแห่งชาติผู้สืบทอดศิลปะขนบพื้นบ้านอีสานขนานแท้ “เคน ดาเหลา” นายฮ้อยแห่งกลอนลำ ผู้ลึกล้ำด้วยปฏิภาณและพรสวรรค์ขั้นอัจฉริยะราวกับประทานมาจากเมืองฟ้าพญาแถน หนี่งร้อยปี อาจมีแค่หนึ่งคน!!
.........................................................................................
เคน ดาเหลา เป็นใคร?
ถามคนรุ่นใหม่ๆ อาจจะไม่รู้จัก แต่หากถามผู้สูงวัย ภาพเก่าในวันก่อน คงจะย้อนกลับมาในความทรงจำ เพราะชื่อของ “เคน ดาเหลา” ในวันเหล่านั้น ก็คงไม่ต่างอะไรกับซูเปอร์สตาร์แห่งวงการที่เพียงแค่เอ่ยชื่อ ก็เรียกเสียงฮือฮาจากผู้คนได้
เรียกว่ามีงานบุญงานสังสรรค์ที่ไหน
ถ้าได้ “เคน ดาเหลา” ไปงัน (แสดง) เป็นอันได้ม่วนซื่นโฮแซวจนซอดแจ้ง...
แม้นไม่มีแสงสีเสียงอลังการเหมือนกับหมอลำประยุกต์ยุคใหม่
แม้นมีเพียงเสียงแคนหรืออย่างมากสุดก็หมอลำฝ่ายหญิงซึ่งเป็นคู่ลำ แต่ก็พร้อมจะทำให้คนดูผู้ชมลุกขึ้นมา “เต้นฟ้อนหน้าฮ้าน” ได้ราวกับมีมนต์...
เคน ดาเหลา หรือ “พ่อครูเคน” หรือ “พ่อใหญ่เคน” และอีกหลากหลายสรรพนามเรียกขานแล้วแต่ความมักคุ้น ได้รับการกล่าวขวัญว่าเป็นศิลปินหมอลำอาวุโสระดับแนวหน้าของภาคอีสานที่มีลีลาการลำและน้ำเสียงที่เป็นแบบฉบับของตัวเอง
ด้วยอัตลักษณ์การลำ ผสานผญาคารมคมคายแบบปราชญ์อีสาน เป็นสำนวนกลอนเฉียบคมลึกถึงใจ เคน ดาเหลา เป็นเลิศในปฎิภาณไหวพริบโต้ตอบแบบอิมโพรไวส์หรือด้นสด ทำให้มีชื่อเสียงเป็นที่ปรากฏอย่างรวดเร็ว กลอนลำของท่านสมบูรณ์แบบด้วยทำนองแบบอุบลราชธานีที่เรียกว่า “วาดอุบล” ซึ่งมีลีลาการลำ การใช้สำนวนกลอนที่เฉียบคมลึกซึ้ง เป็นต้นแบบของการลำแม่บท ๓๒ ท่าของอีสาน ทั้งลำทางสั้น ลำทางยาว ลำเต้ยแบบต่างๆ ได้สมบูรณ์จรดเพดานโลกยะสำเนียง...
“ลำของท่านก็มีลำหลายแบบ มีลำหักลำโค่น ถูกอกถูกใจของคนฟัง มีคารมคมคาย มีปฏิภาณในการลำ ลำด้นลำเดิน ที่เป็นสไตล์ของเพิ่นนั่นล่ะ” ครูพงษ์ศักดิ์ จันทรุกขา ครูเพลงและศิลปินอาวุโสแห่งเมืองอุบล แสดงความคิดเห็น เมื่อกล่าวถึงเอกลักษณ์อันโดดเด่นของครูเคน ดาเหลา
ด้วยนามเดิม คือ “ฮุด ดาเหลา” เมื่อย่างเข้าสู่เส้นทางหมอลำนามอุโฆษ และเพื่อให้เป็นที่เข้าใจกัน เวลาเอ่ยถึงหมอลำเคนว่าเป็นเคนไหน สมัญญานาม “หมอลำเคนฮุด” จึงถูกพูดเพื่อสร้างเอกลักษณ์ ขณะเดียวกัน “เคนฮุด” นั้น ก็มีความหมายที่บ่งบอกถึงพรสวรรค์ในตัวตนของหมอลำผู้ยิ่งใหญ่คนนี้ด้วย
“ฉายาของเพิ่น คือ หมอลำเคนฮุด ก็ฮุดสมชื่อ คือไปได้เรื่อยๆ ในการลำ หมายถึงว่า ใครก็เอาไม่อยู่ ดั้นด้นกลอนลำได้ดุเด็ด สนุกสนาน ตลกโปกฮา คนฟังก็เฮตึ้งๆๆ สะอกสะใจ โดยเฉพาะกลอนสังวาส สะเด็ดสะเด่าเลย”
“ลำสังวาส ก็มีลักษณะใกล้เคียงกับลำตัดของภาคกลางนั่นล่ะครับ เลาะไปเลาะมานำหมู่นั่นแหละ (เรื่องเพศ เรื่องรักๆ ใคร่ๆ) แต่จะพูดแบบมีศิลปะ” ครูเพลงเมืองอุบลหัวเราะเล็กน้อย
ด้วยจิตวิญญาณแบบเสรีชน กลอนลำหลายต่อหลายกลอนของพ่อครูเคน จึงมักแสดงออกอย่างตรงไปตรงมา สัปดนแต่ก็เปี่ยมล้นด้วยวาทะ และบทสรุปที่ทำให้ได้คิด แม้จะเพียงมุ่งหมายให้เฮฮา แต่ทว่าก็ขอโทษขอโพยผู้ฟังไว้ล่วงหน้าหรือตามหลังเสมอๆ อย่างในกลอนลำที่เป็นอมตะชิ้นหนึ่งของท่าน ที่ชื่อ “แตงสังหารสาว” ซึ่งสร้างกระแสเกรียวกราวไปทั่วอีสานยุคนั้น สาวไหนได้ยินได้ฟัง เป็นต้องม้วนหน้าเป็นเสื่อสาดกันไปเลย
“ครูเคน ดาเหลา เป็นคนง่ายๆ ตรงไปตรงมาประสาชาวบ้าน การได้เป็นศิลปินแห่งชาติก็ถือว่าสมศักดิ์ศรีแล้วล่ะ” ครูพงษ์ศักดิ์ จันทรุกขา ให้ความเห็นเพิ่มเติม
“ครูเคนถือว่าเป็นหมอลำซูเปอร์สตาร์ยุคแต่กี้แต่ก่อนเลย ยุคหลังๆ ศิลปะหมอลำมันประยุกต์ไปหมดแล้ว แต่ของพ่อเคนจะเป็นพื้นบ้านต้นฉบับ เป็นศิลปะพื้นบ้านจริงๆ มีความละเมียดละไม”
ก่อนจะก้าวสู่ขั้นบรมครูหรือ “ครูบาใหญ่แห่งแวดวงหมอลำ” เคน ดาเหลา หรือชื่อเดิม “ฮุด ดาเหลา” ก็เหมือนลูกหลานอีสานทั่วไปในยุคห้าหกสิบปีก่อนนั้น ที่เมื่อเจนจบการศึกษาขั้นพื้นฐาน -ชั้น ป.สี่- ก็ออกมาช่วยพ่อแม่ทำนา แต่ทว่าด้วยความสนใจในการแสดงพื้นบ้านอีสานที่มีอยู่ในตัว ประกอบกับเป็นผู้มีแววศิลปินมาตั้งแต่เด็กๆ “ฮุด ดาเหลา” ในตอนนั้น จึงเริ่มหัดเล่นหมอลำ ลิเกพื้นบ้าน และหนังประโมทัย (หนังตะลุงของภาคอีสาน ที่นำหมอลำกับหนังตะลุงมารวมกัน) โดยเริ่มหัดด้วยตัวเองแบบครูพักลักจำ
ต่อเมื่อหมอลำผู้พี่ที่ชื่อ “หมอลำคง ดาเหลา” เสียชีวิตเพราะโรคลมปัจจุบันในปี พ.ศ. 2489 เคน ดาเหลา ในวัยสิบหกขวบ ก็ถูกจับขึ้นเวทีแสดงแทนพี่ชาย และนับตั้งแต่นั้นมา การร้องการลำก็ไม่เคยห่างหายไปจากชีวิตของศิลปินผู้ได้รับการขนานนามว่าเป็นศิลปินที่เกิดมาพร้อมกับพรสวรรค์อย่างแท้จริง
ลูกคอพ่อใหญ่เคนสมัยเป็นหนุ่มๆ ทำให้คนฟังลุ่มหลง พอๆ กับปฏิภาณไหวพริบเฉียบคมในการจับอารมณ์ของถ้อยคำและสื่อผ่านกลอนลำออกมาได้แบบวินาทีต่อวินาทีไม่มีหยุดหรืออุดตัน กลอนลำสมัยนั้นที่ดังทั่วทิศ ฮิตทั่วเมือง เช่น แตงสังหารสาว กลอนตุ้ย ล่องฮิม ไปจนถึงกลอนเผอะ กลอนสาด กลอนหุม กลายเป็นแบบแผนแก่นกลอนที่หาตัวจับได้ยาก หมอลำเคนสมัยนั้น เล่ากันว่ามีปฏิภาณปัญญาโต้ตอบกับหมอลำฝ่ายหญิงได้ฉกาจนัก จนเขย็ดขยาดและอายม้วนต้วนไปตามกัน กล่าวได้ว่าถ้ายินชื่อ "หมอลำเคนฮุด" ขึ้นมา เป็นอันได้ฮือฮากันยกใหญ่
อย่างไรก็ตาม นอกเหนือไปจากความสนุกสนานบันเทิง กลอนลำของหมอลำเคนฮุด ยังมีการสอดแทรกสำนวนผญาแบบอีสานที่มีคารมคมคายไพเราะน่าฟัง มีคติสอนใจ วิพากษณ์วิจารณ์ความเป็นไปของสังคมและผู้คน จนอาจกล่าวว่าเป็นอีกหนึ่งแขนงแห่งการบันทึกประวัติศาสตร์สังคม ทั้งด้านการเมืองการปกครอง เศรษฐกิจ ความเชื่อ ศาสนา การศึกษา ไปจนถึงขนบธรรมเนียมประเพณีและการดำเนินชีวิต
ตลอดชีวิตการเป็นหมอลำกลอน พ่อใหญ่เคน ดาเหลา ได้บันทึกแผ่นเสียงออกออกมาเผยแพร่เป็นระยะๆ จนได้รับการขนานนามในฐานะ “ราชาแผ่นเสียงทองคำ” จากการหัดร้องหัดลำในทุ่งข้าว บนเถียงนา แห่งอำเภอตระการพืชผล จังหวัดอุบลราชธานี สู่สถานะแห่งหมอลำนามกระเดื่องทั่วแดนอีสาน ได้รับการยอมรับในคีตศิลป์แห่งหมอลำ
ทั้งทักษะพรสวรรค์ที่มีอยู่ในตัว บวกกับอุทิศตน ใช้ความรู้ความเชี่ยวชาญด้านการแสดงสร้างประโยชน์ให้แก่ส่วนรวม เผยแพร่ความรู้ด้านหมอลำทั้งในและต่างประเทศ คือลวดลายแห่งชีวิตที่ในท้ายที่สุด ส่งผลให้พ่อใหญ่เคนได้รับคัดเลือกให้เป็นศิลปินแห่งชาติ สาขาศิลปะการแสดง (หมอลำ) เมื่อปี พ.ศ. 2534...
“คนจนคนรวยก็มอดม้วยชีวา
มรณาดับขันธ์ มันต้องตายคือกัน
บ่มีไผค้างอยู่ แผ่นดินนี้”
วรรคต้นของกลอนลำในเพลง “อำนาจเงิน” ดังแว่วมาจากที่ไหนสักแห่ง พร้อมกับข่าวคราวการจากไปอย่างไม่มีวันกลับ ตอกย้ำสัจจะแห่งโลกาผ่านสายตาของศิลปินผู้รู้โลกย์เข้าใจธรรม การล่วงลับของหมอลำใหญ่วัย 85 จึงนับเป็นการสูญเสียปูชนียบุคคลคนสำคัญอีกหนึ่งท่านในด้านศิลปวัฒนธรรม
“หมอลำเคนฮุด” สุดยอดปรมาจารย์ด้านกลอนลำ
ได้พรสวรรค์มาจากฟ้าพญาแถน
ได้เวลากลับแดนเมืองฟ้าเมืองสวรรค์
คงไว้เพียงกลอนลำที่ลูกที่หลานจะสืบสานกันสืบไป...
.........................................................................................
เคน ดาเหลา เป็นใคร?
ถามคนรุ่นใหม่ๆ อาจจะไม่รู้จัก แต่หากถามผู้สูงวัย ภาพเก่าในวันก่อน คงจะย้อนกลับมาในความทรงจำ เพราะชื่อของ “เคน ดาเหลา” ในวันเหล่านั้น ก็คงไม่ต่างอะไรกับซูเปอร์สตาร์แห่งวงการที่เพียงแค่เอ่ยชื่อ ก็เรียกเสียงฮือฮาจากผู้คนได้
เรียกว่ามีงานบุญงานสังสรรค์ที่ไหน
ถ้าได้ “เคน ดาเหลา” ไปงัน (แสดง) เป็นอันได้ม่วนซื่นโฮแซวจนซอดแจ้ง...
แม้นไม่มีแสงสีเสียงอลังการเหมือนกับหมอลำประยุกต์ยุคใหม่
แม้นมีเพียงเสียงแคนหรืออย่างมากสุดก็หมอลำฝ่ายหญิงซึ่งเป็นคู่ลำ แต่ก็พร้อมจะทำให้คนดูผู้ชมลุกขึ้นมา “เต้นฟ้อนหน้าฮ้าน” ได้ราวกับมีมนต์...
เคน ดาเหลา หรือ “พ่อครูเคน” หรือ “พ่อใหญ่เคน” และอีกหลากหลายสรรพนามเรียกขานแล้วแต่ความมักคุ้น ได้รับการกล่าวขวัญว่าเป็นศิลปินหมอลำอาวุโสระดับแนวหน้าของภาคอีสานที่มีลีลาการลำและน้ำเสียงที่เป็นแบบฉบับของตัวเอง
ด้วยอัตลักษณ์การลำ ผสานผญาคารมคมคายแบบปราชญ์อีสาน เป็นสำนวนกลอนเฉียบคมลึกถึงใจ เคน ดาเหลา เป็นเลิศในปฎิภาณไหวพริบโต้ตอบแบบอิมโพรไวส์หรือด้นสด ทำให้มีชื่อเสียงเป็นที่ปรากฏอย่างรวดเร็ว กลอนลำของท่านสมบูรณ์แบบด้วยทำนองแบบอุบลราชธานีที่เรียกว่า “วาดอุบล” ซึ่งมีลีลาการลำ การใช้สำนวนกลอนที่เฉียบคมลึกซึ้ง เป็นต้นแบบของการลำแม่บท ๓๒ ท่าของอีสาน ทั้งลำทางสั้น ลำทางยาว ลำเต้ยแบบต่างๆ ได้สมบูรณ์จรดเพดานโลกยะสำเนียง...
“ลำของท่านก็มีลำหลายแบบ มีลำหักลำโค่น ถูกอกถูกใจของคนฟัง มีคารมคมคาย มีปฏิภาณในการลำ ลำด้นลำเดิน ที่เป็นสไตล์ของเพิ่นนั่นล่ะ” ครูพงษ์ศักดิ์ จันทรุกขา ครูเพลงและศิลปินอาวุโสแห่งเมืองอุบล แสดงความคิดเห็น เมื่อกล่าวถึงเอกลักษณ์อันโดดเด่นของครูเคน ดาเหลา
ด้วยนามเดิม คือ “ฮุด ดาเหลา” เมื่อย่างเข้าสู่เส้นทางหมอลำนามอุโฆษ และเพื่อให้เป็นที่เข้าใจกัน เวลาเอ่ยถึงหมอลำเคนว่าเป็นเคนไหน สมัญญานาม “หมอลำเคนฮุด” จึงถูกพูดเพื่อสร้างเอกลักษณ์ ขณะเดียวกัน “เคนฮุด” นั้น ก็มีความหมายที่บ่งบอกถึงพรสวรรค์ในตัวตนของหมอลำผู้ยิ่งใหญ่คนนี้ด้วย
“ฉายาของเพิ่น คือ หมอลำเคนฮุด ก็ฮุดสมชื่อ คือไปได้เรื่อยๆ ในการลำ หมายถึงว่า ใครก็เอาไม่อยู่ ดั้นด้นกลอนลำได้ดุเด็ด สนุกสนาน ตลกโปกฮา คนฟังก็เฮตึ้งๆๆ สะอกสะใจ โดยเฉพาะกลอนสังวาส สะเด็ดสะเด่าเลย”
“ลำสังวาส ก็มีลักษณะใกล้เคียงกับลำตัดของภาคกลางนั่นล่ะครับ เลาะไปเลาะมานำหมู่นั่นแหละ (เรื่องเพศ เรื่องรักๆ ใคร่ๆ) แต่จะพูดแบบมีศิลปะ” ครูเพลงเมืองอุบลหัวเราะเล็กน้อย
ด้วยจิตวิญญาณแบบเสรีชน กลอนลำหลายต่อหลายกลอนของพ่อครูเคน จึงมักแสดงออกอย่างตรงไปตรงมา สัปดนแต่ก็เปี่ยมล้นด้วยวาทะ และบทสรุปที่ทำให้ได้คิด แม้จะเพียงมุ่งหมายให้เฮฮา แต่ทว่าก็ขอโทษขอโพยผู้ฟังไว้ล่วงหน้าหรือตามหลังเสมอๆ อย่างในกลอนลำที่เป็นอมตะชิ้นหนึ่งของท่าน ที่ชื่อ “แตงสังหารสาว” ซึ่งสร้างกระแสเกรียวกราวไปทั่วอีสานยุคนั้น สาวไหนได้ยินได้ฟัง เป็นต้องม้วนหน้าเป็นเสื่อสาดกันไปเลย
“ครูเคน ดาเหลา เป็นคนง่ายๆ ตรงไปตรงมาประสาชาวบ้าน การได้เป็นศิลปินแห่งชาติก็ถือว่าสมศักดิ์ศรีแล้วล่ะ” ครูพงษ์ศักดิ์ จันทรุกขา ให้ความเห็นเพิ่มเติม
“ครูเคนถือว่าเป็นหมอลำซูเปอร์สตาร์ยุคแต่กี้แต่ก่อนเลย ยุคหลังๆ ศิลปะหมอลำมันประยุกต์ไปหมดแล้ว แต่ของพ่อเคนจะเป็นพื้นบ้านต้นฉบับ เป็นศิลปะพื้นบ้านจริงๆ มีความละเมียดละไม”
ก่อนจะก้าวสู่ขั้นบรมครูหรือ “ครูบาใหญ่แห่งแวดวงหมอลำ” เคน ดาเหลา หรือชื่อเดิม “ฮุด ดาเหลา” ก็เหมือนลูกหลานอีสานทั่วไปในยุคห้าหกสิบปีก่อนนั้น ที่เมื่อเจนจบการศึกษาขั้นพื้นฐาน -ชั้น ป.สี่- ก็ออกมาช่วยพ่อแม่ทำนา แต่ทว่าด้วยความสนใจในการแสดงพื้นบ้านอีสานที่มีอยู่ในตัว ประกอบกับเป็นผู้มีแววศิลปินมาตั้งแต่เด็กๆ “ฮุด ดาเหลา” ในตอนนั้น จึงเริ่มหัดเล่นหมอลำ ลิเกพื้นบ้าน และหนังประโมทัย (หนังตะลุงของภาคอีสาน ที่นำหมอลำกับหนังตะลุงมารวมกัน) โดยเริ่มหัดด้วยตัวเองแบบครูพักลักจำ
ต่อเมื่อหมอลำผู้พี่ที่ชื่อ “หมอลำคง ดาเหลา” เสียชีวิตเพราะโรคลมปัจจุบันในปี พ.ศ. 2489 เคน ดาเหลา ในวัยสิบหกขวบ ก็ถูกจับขึ้นเวทีแสดงแทนพี่ชาย และนับตั้งแต่นั้นมา การร้องการลำก็ไม่เคยห่างหายไปจากชีวิตของศิลปินผู้ได้รับการขนานนามว่าเป็นศิลปินที่เกิดมาพร้อมกับพรสวรรค์อย่างแท้จริง
ลูกคอพ่อใหญ่เคนสมัยเป็นหนุ่มๆ ทำให้คนฟังลุ่มหลง พอๆ กับปฏิภาณไหวพริบเฉียบคมในการจับอารมณ์ของถ้อยคำและสื่อผ่านกลอนลำออกมาได้แบบวินาทีต่อวินาทีไม่มีหยุดหรืออุดตัน กลอนลำสมัยนั้นที่ดังทั่วทิศ ฮิตทั่วเมือง เช่น แตงสังหารสาว กลอนตุ้ย ล่องฮิม ไปจนถึงกลอนเผอะ กลอนสาด กลอนหุม กลายเป็นแบบแผนแก่นกลอนที่หาตัวจับได้ยาก หมอลำเคนสมัยนั้น เล่ากันว่ามีปฏิภาณปัญญาโต้ตอบกับหมอลำฝ่ายหญิงได้ฉกาจนัก จนเขย็ดขยาดและอายม้วนต้วนไปตามกัน กล่าวได้ว่าถ้ายินชื่อ "หมอลำเคนฮุด" ขึ้นมา เป็นอันได้ฮือฮากันยกใหญ่
อย่างไรก็ตาม นอกเหนือไปจากความสนุกสนานบันเทิง กลอนลำของหมอลำเคนฮุด ยังมีการสอดแทรกสำนวนผญาแบบอีสานที่มีคารมคมคายไพเราะน่าฟัง มีคติสอนใจ วิพากษณ์วิจารณ์ความเป็นไปของสังคมและผู้คน จนอาจกล่าวว่าเป็นอีกหนึ่งแขนงแห่งการบันทึกประวัติศาสตร์สังคม ทั้งด้านการเมืองการปกครอง เศรษฐกิจ ความเชื่อ ศาสนา การศึกษา ไปจนถึงขนบธรรมเนียมประเพณีและการดำเนินชีวิต
ตลอดชีวิตการเป็นหมอลำกลอน พ่อใหญ่เคน ดาเหลา ได้บันทึกแผ่นเสียงออกออกมาเผยแพร่เป็นระยะๆ จนได้รับการขนานนามในฐานะ “ราชาแผ่นเสียงทองคำ” จากการหัดร้องหัดลำในทุ่งข้าว บนเถียงนา แห่งอำเภอตระการพืชผล จังหวัดอุบลราชธานี สู่สถานะแห่งหมอลำนามกระเดื่องทั่วแดนอีสาน ได้รับการยอมรับในคีตศิลป์แห่งหมอลำ
ทั้งทักษะพรสวรรค์ที่มีอยู่ในตัว บวกกับอุทิศตน ใช้ความรู้ความเชี่ยวชาญด้านการแสดงสร้างประโยชน์ให้แก่ส่วนรวม เผยแพร่ความรู้ด้านหมอลำทั้งในและต่างประเทศ คือลวดลายแห่งชีวิตที่ในท้ายที่สุด ส่งผลให้พ่อใหญ่เคนได้รับคัดเลือกให้เป็นศิลปินแห่งชาติ สาขาศิลปะการแสดง (หมอลำ) เมื่อปี พ.ศ. 2534...
“คนจนคนรวยก็มอดม้วยชีวา
มรณาดับขันธ์ มันต้องตายคือกัน
บ่มีไผค้างอยู่ แผ่นดินนี้”
วรรคต้นของกลอนลำในเพลง “อำนาจเงิน” ดังแว่วมาจากที่ไหนสักแห่ง พร้อมกับข่าวคราวการจากไปอย่างไม่มีวันกลับ ตอกย้ำสัจจะแห่งโลกาผ่านสายตาของศิลปินผู้รู้โลกย์เข้าใจธรรม การล่วงลับของหมอลำใหญ่วัย 85 จึงนับเป็นการสูญเสียปูชนียบุคคลคนสำคัญอีกหนึ่งท่านในด้านศิลปวัฒนธรรม
“หมอลำเคนฮุด” สุดยอดปรมาจารย์ด้านกลอนลำ
ได้พรสวรรค์มาจากฟ้าพญาแถน
ได้เวลากลับแดนเมืองฟ้าเมืองสวรรค์
คงไว้เพียงกลอนลำที่ลูกที่หลานจะสืบสานกันสืบไป...
