"ปัญญาพลวัตร"
"ดร.พิชาย รัตนดิลก ณ ภูเก็ต"
ในสัปดาห์นี้จะ วิเคราะห์เปรียบเทียบรูปแบบการเมืองทั้งสามคือการเมืองแบบชนชั้นนำ การเมืองแบบบ้านใหญ่ และการเมืองแบบพลเมือง ผ่านมิติต่าง ๆ ได้แก่ การใช้เหตุผลในการดำรงอยู่หรือการอ้างความชอบธรรม แหล่งและฐานอำนาจ ทัศนะต่อประชาชน บทบาทของประชาชน โครงสร้างความสัมพันธ์ และกระบวนการทางการเมือง เพื่อสร้างความเข้าใจเกี่ยวกับความแตกต่างและความสัมพันธ์ระหว่างรูปแบบการเมืองทั้งสาม ซึ่งจะนำไปสู่การตระหนักถึงความซับซ้อนของการเมืองไทย และแนวทางในการพัฒนาประชาธิปไตยที่เหมาะสมกับบริบทของสังคมไทยต่อไป
1 การใช้เหตุผลในการดำรงอยู่หรือการอ้างความชอบธรรม
การเมืองแบบชนชั้นนำ อ้างความชอบธรรมผ่านความรู้ความสามารถ ประสบการณ์ และสถานะทางสังคมของชนชั้นนำ โดยเฉพาะอย่างยิ่ง การศึกษาและความเชี่ยวชาญเฉพาะทางที่ประชาชนทั่วไปไม่มี นอกจากนั้นยังมีการอ้างอิงถึงค่านิยมแบบอนุรักษ์นิยม เช่น เรื่องของความมั่นคงของชาติ เอกภาพของสังคม และขนบธรรมเนียมประเพณี รวมถึงการอ้างถึงคุณธรรมและจริยธรรมที่เหนือกว่าของผู้นำ
การเมืองแบบบ้านใหญ่ อาศัยการอ้างความชอบธรรมจากความสามารถในการจัดสรรทรัพยากรและผลประโยชน์ให้แก่เครือข่ายลูกน้องและชุมชนท้องถิ่น การเป็นที่พึ่งพาของประชาชนและการแก้ไขปัญหาให้กับท้องถิ่นเป็นฐานสำคัญของความชอบธรรม นอกจากนี้ ความสัมพันธ์แบบเครือญาติและการสร้างสายสัมพันธ์ผ่านการแต่งงานก็เป็นกลไกในการสร้างความชอบธรรมในระดับท้องถิ่น
การเมืองแบบพลเมือง อ้างความชอบธรรมจากหลักการประชาธิปไตยและสิทธิพลเมือง การมีส่วนร่วมของประชาชนในการตัดสินใจเรื่องที่ส่งผลกระทบต่อชีวิตของพวกเขา และความเสมอภาคของพลเมืองภายใต้กฎหมาย การอ้างอิงถึงหลักการสากล เช่น สิทธิมนุษยชน ความยุติธรรมทางสังคม และหลักนิติธรรมเป็นพื้นฐานสำคัญของความชอบธรรมในการเมืองแบบพลเมือง
2. แหล่งและฐานอำนาจ
การเมืองแบบชนชั้นนำ มีฐานอำนาจอยู่ที่สถาบันทางการเมืองที่เป็นทางการ เช่น รัฐบาล รัฐสภา และระบบราชการ โดยเฉพาะอย่างยิ่งในกองทัพและกระทรวงมหาดไทยซึ่งเป็นฐานอำนาจหลักของชนชั้นนำไทย นอกจากนี้ ความสัมพันธ์กับสถาบันหลักของประเทศและการควบคุมทรัพยากรของรัฐก็เป็นแหล่งอำนาจที่สำคัญ
การเมืองแบบบ้านใหญ่ มีฐานอำนาจอยู่ที่เครือข่ายอุปถัมภ์และเครือญาติในระดับท้องถิ่น การควบคุมเศรษฐกิจและธุรกิจในพื้นที่ เช่น สัมปทาน การรับเหมาก่อสร้าง และการค้าขาย รวมถึงการมีเครือข่ายกับข้าราชการท้องถิ่นและการเชื่อมโยงกับนักการเมืองระดับชาติ ทรัพยากรทางเศรษฐกิจและความสามารถในการระดมคนเป็นฐานอำนาจที่สำคัญ
การเมืองแบบพลเมือง มีฐานอำนาจอยู่ที่การรวมตัวของประชาชนและการสร้างเครือข่ายภาคประชาสังคม ความชำนาญเฉพาะทางและความรู้ที่เกี่ยวข้องกับประเด็นสาธารณะ รวมถึงความสามารถในการระดมความคิดเห็นสาธารณะ การเชื่อมโยงกับสื่อมวลชนและการสร้างวาทกรรมสาธารณะก็เป็นแหล่งอำนาจที่สำคัญของการเมืองแบบพลเมือง
3. ทัศนะต่อประชาชน
การเมืองแบบชนชั้นนำ มองประชาชนในลักษณะของผู้อยู่ใต้การปกครองที่ต้องการการชี้นำและการปกป้องดูแล โดยเฉพาะในมิติของความมั่นคงและการพัฒนาเศรษฐกิจ มีการมองว่าประชาชนยังไม่พร้อมสำหรับการปกครองตนเองอย่างเต็มที่ และต้องการการดูแลจากผู้มีความรู้และประสบการณ์ทางการเมือง
การเมืองแบบบ้านใหญ่ มองประชาชนในฐานะลูกน้องหรือผู้อยู่ใต้อุปถัมภ์ที่ต้องการความช่วยเหลือและการดูแล ในขณะเดียวกันก็มองว่าประชาชนเป็นฐานเสียงที่สำคัญในการรักษาอำนาจทางการเมือง ความสัมพันธ์จึงมีลักษณะของการแลกเปลี่ยนผลประโยชน์ระหว่างผู้อุปถัมภ์และผู้อยู่ใต้อุปถัมภ์
การเมืองแบบพลเมือง มองประชาชนในฐานะพลเมืองที่มีสิทธิ หน้าที่ และศักยภาพในการมีส่วนร่วมทางการเมือง มีการให้ความสำคัญกับความสามารถของประชาชนในการตัดสินใจและกำหนดนโยบายสาธารณะ การเมืองแบบพลเมืองจึงเน้นการสร้างพื้นที่ให้ประชาชนได้แสดงความคิดเห็นและมีส่วนร่วมในการตัดสินใจ
4. บทบาทของประชาชน
การเมืองแบบชนชั้นนำ กำหนดบทบาทของประชาชนในฐานะผู้ปฏิบัติตามนโยบายและการตัดสินใจของชนชั้นนำ การมีส่วนร่วมของประชาชนมีลักษณะจำกัดและเป็นไปตามช่องทางที่กำหนดโดยรัฐ เช่น การเลือกตั้ง บทบาทหลักของประชาชนคือการสนับสนุนนโยบายของรัฐและชนชั้นนำ
การเมืองแบบบ้านใหญ่ กำหนดบทบาทของประชาชนในฐานะฐานเสียงและผู้สนับสนุนทางการเมืองของบ้านใหญ่ ประชาชนมีส่วนร่วมผ่านเครือข่ายอุปถัมภ์และการแลกเปลี่ยนผลประโยชน์ บทบาทของประชาชนมีลักษณะของการตอบแทนความช่วยเหลือที่ได้รับจากผู้นำท้องถิ่น
การเมืองแบบพลเมือง ส่งเสริมบทบาทของประชาชนในฐานะผู้มีส่วนร่วมในการกำหนดนโยบายและตัดสินใจทางการเมือง ประชาชนสามารถรวมตัวกันเพื่อเรียกร้องสิทธิและแสดงความคิดเห็นต่อนโยบายสาธารณะ บทบาทของประชาชนจึงมีลักษณะเชิงรุกและเป็นอิสระจากรัฐและตัวแทนทางการเมือง
5. โครงสร้างความสัมพันธ์
การเมืองแบบชนชั้นนำ มีโครงสร้างความสัมพันธ์แบบบนลงล่าง ที่ชนชั้นนำเป็นผู้กำหนดนโยบายและการตัดสินใจ ในขณะที่ประชาชนเป็นผู้ปฏิบัติตาม ความสัมพันธ์มีลักษณะของการรวมศูนย์อำนาจและการสั่งการ โดยมีระบบราชการเป็นกลไกในการนำนโยบายไปปฏิบัติ
การเมืองแบบบ้านใหญ่ มีโครงสร้างความสัมพันธ์แบบเครือข่ายอุปถัมภ์ที่มีการแลกเปลี่ยนผลประโยชน์ระหว่างผู้นำท้องถิ่นและประชาชน ความสัมพันธ์มีลักษณะของการพึ่งพาอาศัยกันและการตอบแทนคุณ โดยมีเครือข่ายลูกน้องและเครือญาติเป็นกลไกในการรักษาอำนาจ
การเมืองแบบพลเมือง มีโครงสร้างความสัมพันธ์แบบแนวราบ ที่เน้นความเท่าเทียมและการมีส่วนร่วมของพลเมืองทุกคน ความสัมพันธ์มีลักษณะของการหารือและการตัดสินใจร่วมกัน โดยมีเครือข่ายภาคประชาสังคมและพื้นที่สาธารณะเป็นกลไกในการแลกเปลี่ยนความคิดเห็นและการตัดสินใจ
6. กระบวนการทางการเมือง
การเมืองแบบชนชั้นนำ มีกระบวนการทางการเมืองที่เน้นการตัดสินใจโดยผู้เชี่ยวชาญและผู้มีประสบการณ์ในวงการการเมืองและการบริหารกระบวนการมีลักษณะปิดและจำกัดการเข้าถึงของประชาชนทั่วไป โดยอาศัยช่องทางสถาบันทางการเมืองที่เป็นทางการ เช่น รัฐบาล รัฐสภา และระบบราชการ
การเมืองแบบบ้านใหญ่ มีกระบวนการทางการเมืองที่อาศัยเครือข่ายส่วนตัวและความสัมพันธ์แบบอุปถัมภ์ในการระดมทรัพยากรและการตัดสินใจ กระบวนการมีลักษณะของการเจรจาต่อรองและการแลกเปลี่ยนผลประโยชน์ระหว่างกลุ่มอิทธิพลในท้องถิ่น โดยอาศัยความสัมพันธ์ส่วนตัวและเครือญาติเป็นช่องทางหลัก
การเมืองแบบพลเมือง มีกระบวนการทางการเมืองที่เน้นการมีส่วนร่วมของประชาชนและการหารือสาธารณะ กระบวนการมีลักษณะเปิดและส่งเสริมการเข้าถึงของประชาชนทุกกลุ่ม โดยอาศัยช่องทางที่หลากหลาย ทั้งที่เป็นทางการ เช่น การลงประชามติ การเข้าชื่อเสนอกฎหมาย และที่ไม่เป็นทางการ เช่น การเคลื่อนไหวทางสังคม การรณรงค์ และการแสดงออกทางสัญลักษณ์
การวิเคราะห์เปรียบเทียบรูปแบบการเมืองทั้งสามแบบผ่านมิติต่าง ๆ แสดงให้เห็นถึงความแตกต่างอย่างมีนัยสำคัญในแง่ของฐานคิด แหล่งที่มาของอำนาจ และกระบวนการทางการเมือง อย่างไรก็ตาม ในความเป็นจริงแล้ว รูปแบบการเมืองทั้งสามไม่ได้แยกขาดจากกันอย่างสิ้นเชิง แต่มีความทับซ้อนและมีปฏิสัมพันธ์กันในบริบทการเมืองไทย
ในมิติของความชอบธรรม การเมืองแบบชนชั้นนำและการเมืองแบบพลเมืองมีความแตกต่างอย่างชัดเจนในแง่ของการอ้างอิงแหล่งที่มาของความชอบธรรม โดยการเมืองแบบชนชั้นนำเน้นความรู้ความสามารถและประสบการณ์ของผู้นำ ในขณะที่การเมืองแบบพลเมืองเน้นการมีส่วนร่วมและความเสมอภาคของพลเมือง ส่วนการเมืองแบบบ้านใหญ่มีลักษณะผสมผสาน โดยอาศัยทั้งความสามารถในการจัดสรรทรัพยากรและความสัมพันธ์ส่วนตัวในการสร้างความชอบธรรม
ในมิติของแหล่งและฐานอำนาจ การเมืองแบบชนชั้นนำมีฐานอำนาจจากสถาบันทางการเมืองที่เป็นทางการและการควบคุมทรัพยากรของรัฐ ในขณะที่การเมืองแบบบ้านใหญ่มีฐานอำนาจจากเครือข่ายอุปถัมภ์และเศรษฐกิจท้องถิ่น และการเมืองแบบพลเมืองมีฐานอำนาจจากการรวมตัวของประชาชนและการสร้างความคิดเห็นสาธารณะ อย่างไรก็ตาม ในบริบทการเมืองไทย เราจะเห็นว่ามีการผสมผสานของแหล่งอำนาจ เช่น การที่นักการเมืองท้องถิ่นใช้ฐานอำนาจทางเศรษฐกิจเพื่อเข้าสู่สถาบันการเมืองระดับชาติ หรือการที่ขบวนการภาคประชาชนต้องอาศัยพันธมิตรจากชนชั้นนำในการขับเคลื่อนนโยบาย
ในมิติของทัศนะและบทบาทของประชาชน รูปแบบการเมืองทั้งสามมีความแตกต่างอย่างชัดเจน โดยการเมืองแบบชนชั้นนำมองประชาชนในฐานะผู้อยู่ใต้การปกครองที่ต้องการการชี้นำ การเมืองแบบบ้านใหญ่มองประชาชนในฐานะลูกน้องและฐานเสียง และการเมืองแบบพลเมืองมองประชาชนในฐานะพลเมืองที่มีสิทธิและศักยภาพในการมีส่วนร่วมทางการเมือง ความแตกต่างนี้ส่งผลต่อการกำหนดบทบาทของประชาชนในกระบวนการทางการเมือง และเป็นสาเหตุสำคัญของความขัดแย้งทางการเมืองในสังคมไทย
ในมิติของโครงสร้างความสัมพันธ์และกระบวนการทางการเมือง การเมืองแบบชนชั้นนำมีลักษณะของการรวมศูนย์อำนาจและการสั่งการจากบนลงล่าง การเมืองแบบบ้านใหญ่มีลักษณะของเครือข่ายอุปถัมภ์และการแลกเปลี่ยนผลประโยชน์ และการเมืองแบบพลเมืองมีลักษณะของการกระจายอำนาจและการมีส่วนร่วมแบบแนวราบ การทำความเข้าใจความแตกต่างนี้จะช่วยให้เราเข้าใจพลวัตของการเมืองไทยที่มีการแข่งขันและต่อสู้ระหว่างรูปแบบการเมืองที่แตกต่างกัน
นอกจากนี้ รูปแบบการเมืองทั้งสามมีการปรับตัวและเปลี่ยนแปลงตามบริบทและเงื่อนไขทางสังคมการเมือง การเมืองแบบชนชั้นนำได้ปรับตัวเพื่อตอบสนองต่อการเปลี่ยนแปลงทางสังคมและการเรียกร้องประชาธิปไตย การเมืองแบบบ้านใหญ่ได้ขยายเครือข่ายและแหล่งอำนาจจากระดับท้องถิ่นสู่ระดับชาติ และการเมืองแบบพลเมืองได้พัฒนากลยุทธ์และช่องทางในการมีส่วนร่วมทางการเมืองที่หลากหลายมากขึ้น
การเปรียบเทียบรูปแบบการเมืองทั้งสามแบบชี้ให้เห็นว่า การเมืองไทยมีความซับซ้อนและหลากหลาย โดยมีรูปแบบการเมืองที่แตกต่างกันดำรงอยู่และมีปฏิสัมพันธ์กัน การเข้าใจลักษณะเฉพาะและความแตกต่างของรูปแบบการเมืองทั้งสามจะช่วยให้เราเข้าใจพลวัตทางการเมืองและความขัดแย้งในสังคมไทยได้ดียิ่งขึ้น
การเมืองแบบชนชั้นนำมีข้อจำกัดในแง่ของการขาดการมีส่วนร่วมของประชาชนและความเสี่ยงต่อการผูกขาดอำนาจ การเมืองแบบบ้านใหญ่มีข้อจำกัดในแง่ของการสร้างระบบอุปถัมภ์และการเอื้อประโยชน์ให้กับพวกพ้อง การเมืองแบบพลเมืองมีข้อดีในแง่ของการส่งเสริมการมีส่วนร่วมและความเสมอภาค
สำหรับแนวทางการเปลี่ยนผ่านของระบอบประชาธิปไตยไทยจากการเมืองแบบชนชั้นนำและการเมืองแบบบ้านใหญ่ เราจะมาว่าต่อกันในสัปดาห์หน้าครับ
