"ปัญญาพลวัตร"
"ดร.พิชาย รัตนดิลก ณ ภูเก็ต"
เมื่อต้นสัปดาห์ อาจารย์สุวิชา เป้าอารีย์ นำหนังสือที่เพิ่งซื้อมาให้ยืมอ่านสองเล่ม ผมเห็นว่าเป็นหนังสือที่น่าสนใจดีเลยนำมาบอกเล่าสู่กันฟัง เล่มแรก ชื่อ “ทำไมการเมืองล้มเหลว: ห้ากับดักในโลกสมัยใหม่และแนวทางหลีกเลี่ยง” (Why Politics Fails: The Five Traps and How to Escape Them) เขียนโดย เบ็น แอนเซล (Ben Ansell, 2023) ศาสตราจารย์จากมหาวิทยาลัยอ็อกซ์ฟอร์ด
ส่วนเล่มที่สองชื่อ “มายาคติเกี่ยวกับผู้นำที่เข้มแข็ง” (The Myth of The Strong Leader) เขียนโด อาร์ชี่ บราวน์ (Archie Brown, 2015) ซึ่งเป็นศาสตราจารย์จากมหาวิทยาลัยอ็อกซ์ฟอร์ด เช่นเดียวกัน
ในสัปดาห์นี้ จะขอกล่าวถึงสาระสำคัญของหนังสือเรื่อง “ทำไมการเมืองล้มเหลว” เป็นเบื้องแรก
เบ็น แอนเซล วิเคราะห์สาเหตุที่ทำให้ระบบการเมืองล้มเหลวในการขับเคลื่อนเพื่อบรรลุเป้าหมายที่ผู้คนและสังคมมุ่งหวัง อันได้แก่ ประชาธิปไตย ความเสมอภาค ความเป็นปึกแผ่นทางสังคม ความมั่นคง และความมั่งคั่ง เขาชี้ให้เห็นว่า เป้าหมายแต่ละประการมีอุปสรรคหรือ “กับดัก” สำคัญที่ขัดขวางการบรรลุผล แอนเซลมองว่ากับดักเหล่านี้เกิดจากความตึงเครียดระหว่างผลประโยชน์ส่วนบุคคลกับผลประโยชน์ส่วนรวม ซึ่งเป็นคุณลักษณะหลักที่ดำรงอยู่ในระบบการเมือง
อย่างไรก็ตาม เขาไม่ได้มองว่ากับดักเหล่านี้เป็นปัญหาที่แก้ไขไม่ได้ ตรงกันข้าม เขาเสนอว่า การออกแบบสถาบันการเมืองและนโยบายอย่างรอบคอบ สามารถช่วยให้สังคมรับมือและลดผลกระทบจากกับดักเหล่านี้ได้ สำหรับรายละเอียดของกับดักแต่ละอย่างและแนวทางการหลีกเลี่ยงกับดัก มีดังนี้
ประการแรก กับดักของประชาธิปไตย ประชาธิปไตยเป็นระบอบการปกครองที่มีเป้าหมายหลักเพื่อเปิดโอกาสให้ประชาชนมีส่วนร่วมในการกำหนดทิศทางของสังคมผ่านกระบวนการทางการเมือง อย่างไรก็ตาม แม้ว่าระบบนี้จะได้รับการยอมรับว่าเป็นแนวทางที่ดีที่สุดในการบริหารรัฐร่วมกัน แต่ในทางปฏิบัติ การกำหนด “เจตจำนงของประชาชน” อย่างแท้จริงกลับเป็นเรื่องซับซ้อนและเต็มไปด้วยอุปสรรค ปัญหาหลักของประชาธิปไตยอยู่ที่ความหลากหลายของความคิดเห็นและผลประโยชน์ของประชาชน ซึ่งทำให้ยากต่อการสร้างฉันทามติที่สามารถสะท้อนถึงเจตนารมณ์ร่วมของทุกภาคส่วนในสังคมได้อย่างแท้จริง
ปัจจัยสำคัญที่ทำให้การกำหนดเจตจำนงของประชาชนเป็นไปได้ยากมีสามประเด็นหลัก ประเด็นแรกคือ ความแตกต่างทางอุดมการณ์และผลประโยชน์ ซึ่งเป็นหนึ่งในอุปสรรคหลักของประชาธิปไตย สังคมที่มีโครงสร้างซับซ้อนย่อมประกอบไปด้วยกลุ่มประชากรที่มีความเชื่อ มุมมองทางการเมือง และความต้องการที่แตกต่างกัน ส่งผลให้ไม่มีเจตจำนงร่วมที่เป็นเอกฉันท์ ซึ่งนำไปสู่ความขัดแย้งและความไม่ลงรอยกันระหว่างกลุ่มต่าง ๆ ได้ไม่ยากนัก
ประเด็นถัดมาคือ กระบวนการเลือกตั้งในระบอบประชาธิปไตยยังมีแนวโน้มที่จะ ลดทอนเสียงของคนส่วนน้อย โดยเฉพาะในระบบ “ผู้ชนะได้ทั้งหมด” (winner-takes-all) ที่เสียงข้างมากมีอำนาจกำหนดนโยบายและแนวทางบริหารประเทศ ขณะที่เสียงข้างน้อยกลับไม่ได้รับการพิจารณาอย่างเหมาะสม ปัญหานี้ทำให้ประชาธิปไตยเผชิญกับคำถามเกี่ยวกับความสามารถในการสร้างความเป็นธรรมและการมีส่วนร่วมที่แท้จริงของทุกกลุ่มในสังคม
อีกประเด็นที่สำคัญคือ การบิดเบือนข้อมูลและอิทธิพลของสื่อโซเชียลมีเดีย ในยุคปัจจุบันที่ข้อมูลข่าวสารแพร่กระจายอย่างรวดเร็ว การสร้างกระแสและการนำเสนอข้อมูลที่บิดเบือนอาจส่งผลกระทบต่อการตัดสินใจของประชาชน ซึ่งในบางกรณีอาจทำให้การเลือกตั้งหรือการตัดสินใจเชิงนโยบายอิงอยู่บนอารมณ์มากกว่าข้อเท็จจริง ส่งผลให้การตัดสินใจทางการเมืองไม่ได้สะท้อนถึงผลประโยชน์สูงสุดของประชาชนในระยะยาว
แม้ว่ากับดักประชาธิปไตยจะเป็นปัญหาที่ฝังลึกในระบบการเมือง แต่ก็มีแนวทางที่สามารถช่วยบรรเทาและปรับปรุงประสิทธิภาพของประชาธิปไตยให้ดีขึ้นได้ หนึ่งในแนวทางที่สำคัญคือการใช้ระบบ ประชาธิปไตยแบบมีส่วนร่วม (participatory democracy) เช่น การจัดตั้งสมัชชาประชาชน (citizens' assemblies) ซึ่งเปิดโอกาสให้ประชาชนได้แสดงความเห็นและมีบทบาทในการกำหนดนโยบายมากขึ้นนอกเหนือจากการลงคะแนนเสียงเลือกตั้ง ระบบนี้ช่วยเสริมสร้างความเข้าใจและความร่วมมือระหว่างกลุ่มประชาชนที่มีความหลากหลาย และลดความตึงเครียดจากความแตกแยกทางอุดมการณ์
อีกแนวทางหนึ่งคือการปฏิรูปกระบวนการเลือกตั้งให้สะท้อนถึงความหลากหลายของประชาชนมากขึ้น เช่น การเลือกตั้งแบบสัดส่วน (proportional representation) ซึ่งช่วยให้กลุ่มการเมืองที่แตกต่างกันสามารถมีตัวแทนในระบบการปกครองได้อย่างสมดุลมากขึ้น การเลือกตั้งประเภทนี้ช่วยลดปัญหาการครอบงำของเสียงข้างมากและทำให้แนวทางการบริหารประเทศตอบสนองต่อความต้องการของประชาชนกลุ่มต่าง ๆ มากขึ้น
สุดท้าย การส่งเสริม ความโปร่งใสและการมีส่วนร่วมของประชาชนในกระบวนการตัดสินใจนโยบาย เป็นอีกหนึ่งปัจจัยสำคัญที่ช่วยเสริมสร้างประชาธิปไตยให้แข็งแกร่งยิ่งขึ้น เครื่องมืออย่าง e-democracy และการทำประชาพิจารณ์สามารถช่วยให้ประชาชนเข้าถึงข้อมูลและแสดงความคิดเห็นต่อประเด็นสำคัญได้อย่างมีประสิทธิภาพมากขึ้น ซึ่งจะช่วยลดปัญหาการบิดเบือนข้อมูลและเสริมสร้างวัฒนธรรมการมีส่วนร่วมของประชาชนในการเมือง
แม้ว่าประชาธิปไตยจะเผชิญกับกับดักที่ทำให้การแสดงออกถึงเจตจำนงของประชาชนเป็นเรื่องยาก แต่ด้วยการปฏิรูปสถาบันและกระบวนการทางการเมืองให้มีความครอบคลุมและโปร่งใสมากขึ้น ย่อมสามารถช่วยให้ประชาธิปไตยทำงานได้อย่างมีประสิทธิภาพและเป็นธรรมมากยิ่งขึ้นในอนาคต
ประการที่สอง กับดักของความเสมอภาค ความเสมอภาคเป็นหนึ่งในอุดมคติที่หลายสังคมพยายามแสวงหา แต่ในทางปฏิบัติกลับเป็นเส้นแบ่งบาง ๆ ระหว่าง “ความเสมอภาคของสิทธิ” (equality of rights) และ ความเสมอภาคของผลลัพธ์” (equality of outcomes) ซึ่งทั้งสองแนวคิดนี้อาจดูคล้ายกัน แต่แท้จริงแล้วกลับสร้างความขัดแย้งและปัญหาที่แตกต่างกันไป
ความเสมอภาคของสิทธิ หมายถึง การที่ทุกคนได้รับสิทธิและโอกาสในเชิงกฎหมายอย่างเท่าเทียมกัน เช่น การให้สิทธิในการเลือกตั้ง สิทธิในการเข้าถึงการศึกษา หรือโอกาสในการสมัครงานอย่างไม่ถูกกีดกัน ขณะที่ความเสมอภาคของผลลัพธ์ คือการสร้างระบบหรือเงื่อนไขที่ทำให้ทุกคนสามารถไปถึงจุดหมายเดียวกันได้โดยไม่ถูกจำกัดด้วยปัจจัยทางสังคมหรือเศรษฐกิจ เช่น การให้ทุนการศึกษาแก่ผู้ขาดแคลน หรือการกระจายทรัพยากรเพื่อให้เกิดความเท่าเทียมในผลลัพธ์ที่ได้
ปัญหาที่เกิดขึ้นคือ การเน้นแต่ความเสมอภาคทางสิทธิโดยไม่คำนึงถึงปัจจัยอื่น ๆ อาจทำให้ความเหลื่อมล้ำยังคงอยู่ เช่น การเปิดโอกาสให้ทุกคนเข้าถึงมหาวิทยาลัยเป็นตัวอย่างของความเสมอภาคทางสิทธิ แต่หากบางกลุ่มไม่มีทรัพยากรหรือการสนับสนุนที่เพียงพอ โอกาสที่พวกเขาจะสำเร็จการศึกษาเทียบเท่ากับคนอื่นก็ยังเป็นไปได้ยาก ในทางกลับกัน นโยบายที่พยายามลดความเหลื่อมล้ำผ่านการกระจายทรัพยากร เช่น ภาษีความมั่งคั่ง อาจส่งผลกระทบต่อแรงจูงใจของนักลงทุนและทำให้เศรษฐกิจชะลอตัว
การออกแบบนโยบายที่สมดุลระหว่างเสรีภาพและความเสมอภาคจึงเป็นสิ่งจำเป็น เช่น ระบบภาษีก้าวหน้า (progressive taxation) หรือ ภาษีความมั่งคั่ง (wealth tax) ที่ยังคงสร้างแรงจูงใจในการทำงานและลงทุน หรือการจัดสรรทรัพยากรเพื่อส่งเสริม โอกาสที่เท่าเทียมในทางปฏิบัติ (equitable opportunities) เช่น นโยบายช่วยเหลือด้านการศึกษาและสุขภาพที่เจาะจงไปยังกลุ่มผู้ด้อยโอกาส
ประการที่สาม กับดักของความเป็นปึกแผ่นทางสังคม ความเป็นปึกแผ่นทางในสังคมเป็นปรากฏการณ์ที่มีความซับซ้อนและน่าสนใจ โดยเฉพาะอย่างยิ่งในบริบทของสังคมสมัยใหม่ที่มีความหลากหลายและเปลี่ยนแปลงอย่างรวดเร็ว การศึกษาเกี่ยวกับพลวัตของความเป็นปึกแผ่นในสังคมมีข้อค้นพบที่น่าสนใจ นั่นคือ ความเป็นปึกแผ่นทางสังคมมักปรากฏชัดเจนในช่วงวิกฤต แต่กลับอ่อนแอลงในภาวะปกติ
ปรากฏการณ์นี้สามารถอธิบายได้ผ่านกรอบแนวคิดทางสังคมวิทยาและจิตวิทยาสังคม ในยามวิกฤต เช่น ภัยพิบัติทางธรรมชาติหรือวิกฤตเศรษฐกิจ มนุษย์มีแนวโน้มที่จะรวมตัวกันเพื่อเผชิญกับภัยคุกคามร่วมกัน ความรู้สึกเป็นหนึ่งเดียวนี้มักเกิดจากการตระหนักถึงความเปราะบางร่วมกันและความจำเป็นในการพึ่งพาอาศัยกัน อย่างไรก็ตาม เมื่อภัยคุกคามผ่านพ้นไป สังคมมักจะกลับสู่สภาวะที่ผู้คนให้ความสำคัญกับผลประโยชน์ส่วนตัวมากกว่าส่วนรวม
การเพิ่มขึ้นของแนวคิดปัจเจกนิยมในสังคมสมัยใหม่เป็นปัจจัยสำคัญที่ท้าทายการสร้างความเป็นปึกแผ่นทางสังคมให้มีความยั่งยืน ระบบเศรษฐกิจแบบทุนนิยมเสรีที่เน้นการแข่งขันและความสำเร็จส่วนบุคคล ได้หล่อหลอมให้ผู้คนมองความสำเร็จในชีวิตผ่านเลนส์ของการบรรลุเป้าหมายส่วนตัวมากกว่าการสร้างประโยชน์เพื่อส่วนรวม นอกจากนี้ ความเหลื่อมล้ำทางสังคมและเศรษฐกิจที่เพิ่มขึ้นยังทำให้เกิดช่องว่างระหว่างชนชั้นที่กว้างขึ้น ส่งผลให้ผู้คนรู้สึกแปลกแยกจากสมาชิกอื่นในสังคม
การแก้ไขกับดักของความเป็นปึกแผ่นทางสังคมจำเป็นต้องอาศัยการดำเนินการในหลายระดับ
เรื่องแรกที่ควรได้รับการปรับเปลี่ยนคือ ระบบการศึกษาต้องปรับเปลี่ยนจากการเน้นการแข่งขันเป็นการส่งเสริมการเรียนรู้แบบร่วมมือ และปลูกฝังจิตสำนึกความเป็นพลเมืองที่ตระหนักถึงความสำคัญของการมีส่วนร่วมในการพัฒนาสังคม
เรื่องที่สองที่สำคัญไม่น้อยกว่ากันนั่นคือ สื่อสาธารณะควรนำเสนอเนื้อหาที่ส่งเสริมความเข้าใจระหว่างกลุ่มต่าง ๆ ในสังคม และสร้างพื้นที่สำหรับการแลกเปลี่ยนมุมมองอย่างสร้างสรรค์ เรื่องถัดมาเกี่ยวกับการออกแบบนโยบายสาธารณะ โดยเฉพาะระบบสวัสดิการสังคม ควรคำนึงถึงการสร้างความรู้สึกมีส่วนร่วมของประชาชนทุกกลุ่ม ตัวอย่างเช่น ระบบบำนาญแห่งชาติที่ครอบคลุมประชาชนทุกระดับรายได้ ซึ่งไม่เพียงแต่จะช่วยลดความเหลื่อมล้ำ แต่ยังสร้างความรู้สึกว่าทุกคนเป็นส่วนหนึ่งของระบบสวัสดิการเดียวกัน
การสร้างความเป็นปึกแผ่นทางสังคมที่ยั่งยืนยังต้องอาศัยการพัฒนาโครงสร้างพื้นฐานทางสังคมที่เอื้อต่อการมีปฏิสัมพันธ์ระหว่างกลุ่มต่าง ๆ เช่น พื้นที่สาธารณะที่เปิดโอกาสให้ผู้คนจากต่างชนชั้นและวัฒนธรรมได้พบปะแลกเปลี่ยน กิจกรรมชุมชนที่ส่งเสริมการทำงานร่วมกันเพื่อเป้าหมายส่วนรวม และเวทีสาธารณะที่เปิดโอกาสให้ทุกกลุ่มได้มีส่วนร่วมในการกำหนดทิศทางของสังคม
ในท้ายที่สุด การเข้าใจและจัดการกับกับดักของความเป็นปึกแผ่นทางสังคมจำเป็นต้องอาศัยความเข้าใจในธรรมชาติของมนุษย์และการออกแบบระบบสังคมที่สามารถสร้างสมดุลระหว่างผลประโยชน์ส่วนตัวและส่วนรวมได้อย่างเหมาะสม การสร้างความสามัคคีที่ยั่งยืนไม่ใช่เพียงการรอให้เกิดวิกฤตเพื่อกระตุ้นความร่วมมือ แต่เป็นการสร้างโครงสร้างและวัฒนธรรมทางสังคมที่ส่งเสริมการพึ่งพาอาศัยและความรับผิดชอบต่อส่วนรวมในชีวิตประจำวัน
ประการที่สี่กับดักของความมั่นคง ความมั่นคงเป็นหน้าที่พื้นฐานของรัฐสมัยใหม่ แต่การดำเนินการเพื่อรักษาความมั่นคงกลับสร้างความตึงเครียดระหว่างอำนาจรัฐและเสรีภาพของประชาชน ปรากฏการณ์นี้สะท้อนให้เห็นในหลายรูปแบบ โดยเฉพาะการที่รัฐบาลมักใช้อำนาจเกินขอบเขตผ่านมาตรการด้านความมั่นคง เช่น กฎหมายความมั่นคงแห่งชาติ ซึ่งอาจถูกนำไปใช้เป็นเครื่องมือในการจำกัดสิทธิเสรีภาพของประชาชน
ที่น่าวิตกยิ่งกว่าคือการที่รัฐบาลมักใช้ความกลัวต่อภัยคุกคามเป็นข้ออ้างทางการเมือง ไม่ว่าจะเป็นภัยจากการก่อการร้าย หรือการสร้างวาทกรรม “ศัตรูภายใน” เพื่อเพิ่มอำนาจให้กับรัฐ ปรากฏการณ์นี้สะท้อนให้เห็นถึงความเปราะบางของดุลยภาพระหว่างความมั่นคงและเสรีภาพในสังคมประชาธิปไตย
การแก้ไขกับดักความมั่นคงจำเป็นต้องอาศัยการพัฒนากลไกการตรวจสอบการใช้อำนาจรัฐที่มีประสิทธิภาพ โดยเฉพาะการเปิดโอกาสให้ภาคประชาสังคมและสื่อมวลชนมีบทบาทในการติดตามนโยบายด้านความมั่นคง นอกจากนี้ การสร้างความโปร่งใสและระบบการตรวจสอบถ่วงดุลในหน่วยงานความมั่นคงยังเป็นสิ่งจำเป็นเพื่อป้องกันการใช้อำนาจโดยมิชอบ
ประการที่ห้ากับดักของความมั่งคั่ง ในขณะที่สังคมมุ่งแสวงหาความมั่งคั่งทางเศรษฐกิจ การเติบโตที่รวดเร็วกลับนำมาซึ่งผลกระทบทางลบในระยะยาว โดยเฉพาะอย่างยิ่งปัญหาความเหลื่อมล้ำและวิกฤตสิ่งแวดล้อม การพึ่งพาทรัพยากรธรรมชาติเพื่อขับเคลื่อนการเติบโตทางเศรษฐกิจได้สร้างความเสียหายต่อระบบนิเวศและนำไปสู่การขาดแคลนทรัพยากรในอนาคต
ความไม่แน่นอนของระบบทุนนิยมยังสะท้อนให้เห็นผ่านวิกฤตการณ์ทางการเงินที่เกิดขึ้นซ้ำแล้วซ้ำเล่า โดยเฉพาะการเกิดฟองสบู่ทางการเงินที่แสดงให้เห็นว่าโมเดลเศรษฐกิจที่เน้นผลกำไรระยะสั้นอาจนำไปสู่ความเสียหายระยะยาวต่อระบบเศรษฐกิจโดยรวม
การแก้ไขกับดักความมั่งคั่งต้องอาศัยการออกแบบนโยบายเศรษฐกิจที่คำนึงถึงความยั่งยืน เช่น การใช้มาตรการภาษีคาร์บอนและการสร้างแรงจูงใจทางภาษีเพื่อส่งเสริมธุรกิจที่เป็นมิตรต่อสิ่งแวดล้อม ควบคู่ไปกับการพัฒนาระบบสวัสดิการที่สามารถรองรับการเปลี่ยนแปลงทางเศรษฐกิจ โดยเฉพาะการเตรียมความพร้อมของแรงงานผ่านการฝึกอบรมทักษะที่จำเป็นสำหรับการเปลี่ยนแปลงทางเทคโนโลยี
ในการวิเคราะห์กับดักทางการเมืองต่าง ๆ แอนเซลได้นำเสนอมุมมองที่น่าสนใจเกี่ยวกับการจัดการกับความท้าทายเหล่านี้ผ่านการพัฒนานวัตกรรมเชิงสถาบันและนโยบาย แม้ว่ากับดักเหล่านี้จะฝังรากลึกในโครงสร้างสังคม แต่การทำความเข้าใจธรรมชาติของปัญหาและการยอมรับข้อจำกัดที่มีอยู่อาจนำไปสู่การพัฒนาแนวทางแก้ไขที่มีประสิทธิภาพ
การพัฒนานวัตกรรมเชิงสถาบันเริ่มต้นจากการตระหนักว่าสถาบันทางการเมืองแบบดั้งเดิมอาจไม่เพียงพอสำหรับการจัดการกับความท้าทายในโลกสมัยใหม่ ในด้านนโยบาย การออกแบบมาตรการที่มีประสิทธิภาพจำเป็นต้องคำนึงถึงความสัมพันธ์ระหว่างกับดักต่าง ๆ เช่น การแก้ไขปัญหาความเหลื่อมล้ำทางเศรษฐกิจอาจช่วยเสริมสร้างความเป็นปึกแผ่นในสังคม ขณะเดียวกัน การพัฒนานโยบายด้านความมั่นคงที่โปร่งใสและตรวจสอบได้ก็อาจช่วยเสริมสร้างความเชื่อมั่นในระบอบประชาธิปไตย
ความท้าทายสำคัญในการพัฒนานวัตกรรมเชิงสถาบันและนโยบายคือการสร้างสมดุลระหว่างความต้องการที่หลากหลายและบางครั้งขัดแย้งกัน เช่น การสร้างสมดุลระหว่างการเติบโตทางเศรษฐกิจกับความยั่งยืนด้านสิ่งแวดล้อม หรือการรักษาสมดุลระหว่างความมั่นคงของรัฐกับเสรีภาพของประชาชน การยอมรับว่าการแลกเปลี่ยน (trade-offs) บางอย่างเป็นสิ่งที่หลีกเลี่ยงไม่ได้ จะช่วยให้เราสามารถออกแบบนโยบายที่ตอบสนองความต้องการของสังคมได้อย่างเหมาะสม
ในท้ายที่สุด แม้ว่ากับดักทางการเมืองจะเป็นความท้าทายที่ยากจะแก้ไข แต่การพัฒนานวัตกรรมเชิงสถาบันและนโยบายที่ตั้งอยู่บนความเข้าใจในธรรมชาติของปัญหาและการยอมรับข้อจำกัดที่มีอยู่ อาจเป็นก้าวสำคัญในการนำพาสังคมไปสู่อนาคตที่มีเสถียรภาพและความเท่าเทียมมากขึ้น การเรียนรู้จากประสบการณ์ของสังคมต่าง ๆ และการปรับใช้แนวทางที่ประสบความสำเร็จให้เหมาะสมกับบริบทของแต่ละสังคม จะช่วยให้เราสามารถพัฒนาแนวทางการแก้ไขปัญหาที่มีประสิทธิภาพและยั่งยืนได้มากขึ้น
