"ปัญญาพลวัตร"
"ดร.พิชาย รัตนดิลก ณ ภูเก็ต"
สงครามกลางเมืองอเมริกัน (1861–1865) เป็นหนึ่งในเหตุการณ์ที่เปลี่ยนแปลงประวัติศาสตร์ของสหรัฐฯ มากที่สุด โดยทำหน้าที่ทั้งเป็นเบ้าหลอมและกระจกสะท้อนความขัดแย้งที่ยังไม่ได้รับการแก้ไขของประเทศนี้
การสู้รบเกิดขึ้นระหว่าง ฝ่ายสหภาพ (Union) ซึ่งมีฐานที่มั่นในรัฐภาคเหนือ และ ฝ่ายสมาพันธรัฐ (Confederacy) ซึ่งมีฐานที่มั่นในรัฐภาคใต้
ความขัดแย้งครั้งนี้มักถูกวาดภาพว่าเป็นการปะทะกันในเรื่อง “สิทธิของมลรัฐ” (states' rights) แต่แท้จริงแล้วเป็นเรื่องเกี่ยวกับอนาคตของ “ระบบทาส” (slavery) ซึ่งเป็นการต่อสู้เชิงศีลธรรม เศรษฐกิจ และอุดมการณ์ และเป็นประเด็นพื้นฐานที่ทดสอบว่าประเทศที่ก่อตั้งขึ้นบนหลักการของเสรีภาพ (freedom) และความเท่าเทียม (equality) จะสามารถอยู่รอดได้หรือไม่ท่ามกลางความขัดแย้งที่แหลมคม
การทำความเข้าใจสาเหตุของสงครามครั้งนี้จึงจำเป็นต้องเจาะลึกทั้งประเด็นทางอุดมการณ์และผลประโยชน์เชิงปฏิบัติ
การเป็นทาส: ปมทางเศรษฐกิจและห้วงลึกทางศีลธรรม
บทบาทของทาสในเศรษฐกิจภาคใต้ของสหรัฐฯช่วงกลางศตวรรษที่ 19 มีความสำคัญและซับซ้อน การเป็นทาสไม่ใช่เพียงแค่สถาบันหนึ่ง แต่เป็นแรงขับเคลื่อนเศรษฐกิจของภาคใต้อย่างลึกซึ้ง ฝังรากอยู่ในระบบเศรษฐกิจ สังคม และการเมือง
แรงงานทาสเป็นรากฐานของผลผลิตเกษตรกรรมขนาดใหญ่ของภาคใต้ โดยเฉพาะการผลิตฝ้ายซึ่งในขณะนั้นเป็นสินค้าส่งออกหลักของสหรัฐฯ และเป็นสินค้าที่มีมูลค่าสูงในตลาดโลก พื้นที่เพาะปลูกของภาคใต้พึ่งพาแรงงานทาสอย่างมากในการปลูก ดูแล และเก็บเกี่ยวพืชผล แรงงานที่ไม่ได้รับค่าจ้างนี้สร้างความมั่งคั่งมหาศาลให้กับชนชั้นสูงในภาคใต้ ซึ่งพึ่งพาทางเศรษฐกิจในระบบนี้
การดำรงอยู่ของระบบทาสไม่เพียงแต่สร้างความมั่งคั่งเท่านั้น แต่ยังค้ำจุนโครงสร้างสังคมของภาคใต้อย่างชัดเจน ลำดับชั้นทางสังคมถูกกำหนดอย่างชัดเจน โดยมีเจ้าของทาสผู้มั่งคั่งอยู่ด้านบน ซึ่งความสำเร็จทางเศรษฐกิจของพวกเขาผูกพันอย่างแน่นแฟ้นกับสถาบันของการเป็นทาส ชนชั้นสูงเหล่านี้ถือครองอำนาจมหาศาล โดยใช้ความมั่งคั่งและอิทธิพลทางสังคมในการสนับสนุนระบบทาสและต่อต้านการเลิกทาส
สำหรับพวกเขา ระบบทาสเป็นสิ่งที่ขาดไม่ได้ เป็นเครื่องยนต์อันทรงพลังที่ขับเคลื่อนทั้งความเจริญส่วนตัวและอำนาจเหนือภูมิภาค การพึ่งพาทางเศรษฐกิจที่มีรากฐานจากแรงงานทาสทำให้ภาคใต้แตกต่างจากภาคเหนือซึ่งกำลังเข้าสู่ยุคอุตสาหกรรมและการใช้แรงงานที่มีค่าจ้าง ก่อให้เกิดความแตกต่างที่ชัดเจนในโครงสร้างทางสังคมและระบบเศรษฐกิจของสหรัฐอเมริกา
การพึ่งพาระบบทาสอย่างลึกซึ้งในภาคใต้ก่อให้เกิดความแบ่งแยกทางวัฒนธรรมและอุดมการณ์ ซึ่งยากที่จะประนีประนอมภายในประเทศที่ยึดมั่นในหลักการของเสรีภาพและความเท่าเทียม การพึ่งพาระบบทาสมีส่วนในการปกป้องสถาบันของการเป็นทาสในภาคใต้อย่างแข็งกร้าว
มากไปกว่านั้น ระบบทาสในสหรัฐอเมริกาไม่ใช่เพียงแค่เรื่องของผลประโยชน์ทางเศรษฐกิจเพียงอย่างเดียว หากแต่เป็นความแตกแยกทางศีลธรรมและจริยธรรมที่ลึกซึ้ง สร้างช่องว่างที่ล้ำลึกระหว่างภาคเหนือและภาคใต้ และเป็นเชื้อเพลิงให้กับความขัดแย้งภายในประเทศครั้งใหญ่ที่สุด แม้ว่าระบบทาสจะเป็นส่วนหนึ่งของสังคมอเมริกันมาเป็นเวลานาน แต่ในช่วงกลางศตวรรษที่ 19 มันได้พัฒนาไปเป็นประเด็นสำคัญที่สะท้อนถึงทางเลือกเชิงจุดยืนทางศีลธรรมของประเทศ และเป็นสัญลักษณ์ของการแบ่งแยกเชิงอุดมการณ์ในระดับค่านิยมพื้นฐาน
ในภาคเหนือ ขบวนการเลิกทาส ซึ่งมีรากฐานจากความเชื่อทางศาสนาและมนุษยธรรม เริ่มมองว่าระบบทาสเป็นการละเมิดหลักการพื้นฐานของเสรีภาพและความเท่าเทียมที่เป็นรากฐานของการก่อตั้งสหรัฐฯ
บุคคลสำคัญ เช่น เฟรเดอริก ดักลาส (Frederick Douglass) วิลเลียม ลอยด์ การ์ริสัน (William Lloyd Garrison) และ แฮร์เรียต บีเชอร์ สโตว์ (Harriet Beecher Stowe) ช่วยกันรณรงค์สร้างมติมหาชนในภาคเหนือ โดยนำเสนอว่าระบบทาสเป็นการกระทำที่โหดร้ายและไร้มนุษยธรรม ขัดแย้งกับอุดมคติประชาธิปไตยของชาติ
สำหรับชาวเหนือจำนวนมาก ระบบทาสไม่ได้เป็นเพียงประเด็นทางเศรษฐกิจเท่านั้น แต่มันคือรอยด่างในมโนธรรมของชาติ และเป็นความขัดแย้งที่รุนแรงกับเสรีภาพที่ประกาศใน “คำประกาศอิสรภาพ” (Declaration of Independence) ของสหรัฐฯ การต่อต้านระบบทาสด้วยเหตุผลทางศีลธรรมนี้นำไปสู่การสนับสนุนต่อขบวนการเลิกทาสขยายตัวออกไปอย่างกว้างขวาง และทำให้เกิดความตึงเครียดเพิ่มขึ้นกับภาคใต้ ซึ่งมองว่าระบบทาสเป็นสิ่งจำเป็นต่อวิถีชีวิตของพวกเขา
ในภาคใต้ ระบบทาสหาได้รับการปกป้องและรักษาเอาไว้ด้วยเหตุผลทางเศรษฐกิจเพียงอย่างเดียว หากแต่ยังถูกให้เหตุผลว่าเป็นประโยชน์ต่อสังคมด้วย ชนชั้นสูงทางใต้ใช้ ทฤษฎีเชื้อชาติแบบวิทยาศาสตร์เทียม (pseudo-scientific racial theories) เพื่ออ้างว่าชาวแอฟริกันที่ตกเป็นทาสนั้นมีความด้อยกว่าทางชีววิทยาและเหมาะสมกับการเป็นทาส ทฤษฎีเหล่านี้ซึ่งขาดหลักฐานทางวิทยาศาสตร์ที่แท้จริงถูกใช้เพื่อให้เหตุผลในการกดขี่ชาวแอฟริกันอเมริกันว่าเป็นส่วนหนึ่งของกฎธรรมชาติ
นอกจากนี้ ผู้นำทางใต้ยังมักอ้างการตีความทางพระคัมภีร์เพื่อสนับสนุนการเป็นทาส โดยอ้างว่าการเป็นทาสนั้นได้รับการยอมรับจากข้อความทางศาสนาและจึงถือว่าถูกต้องตามหลักศีลธรรม
กรอบความคิดนี้ให้การปกป้องระบบทาสในเชิงศีลธรรมที่ไปไกลกว่าความจำเป็นทางเศรษฐกิจ โดยนำเสนอว่าระบบทาสเป็นองค์ประกอบพื้นฐานของสังคมภาคใต้ที่ช่วยรักษาระเบียบและอารยธรรม
วาทกรรมนี้ปรับเปลี่ยนภาพของระบบทาสจากสิ่งที่เคยเรียกว่า “สถาบันที่แปลกประหลาด” (peculiar institution) ไปเป็นสัญลักษณ์อันทรงพลังทางศีลธรรมและวัฒนธรรมที่ขัดแย้งกันในสหรัฐฯ กล่าวคือมุมมองของภาคเหนือที่มองว่า “ระบบทาสเป็นโศกนาฏกรรมทางศีลธรรม” ขัดแย้งโดยตรงกับมุมมองของภาคใต้ที่มองว่า “ระบบทาสเป็นทั้งประโยชน์ทางสังคมและเศรษฐกิจ”
ความแตกต่างนี้ทำให้การถกเถียงเรื่องระบบทาสทวีความรุนแรงขึ้นและเปลี่ยนเป็นวิกฤติระดับชาติ เมื่อทั้งสองฝ่ายยึดมั่นในมุมมองของตน ความเป็นไปได้ในการประนีประนอมก็ลดลง นำไปสู่บรรยากาศที่เต็มไปด้วยความตึงเครียดและความขัดแย้งอย่างรุนแรง
การปะทะกันของคุณค่าเหล่านี้เปลี่ยนระบบทาสให้กลายเป็น “ถังดินปืน” (powder keg) ซึ่งที่ไม่เสถียรและพร้อมจะระเบิดฉีกประเทศสหรัฐฯ ออกเป็นเสี่ยง ๆ ด้วยมุมมองที่แตกต่างกันโดยสิ้นเชิงเกี่ยวกับระบบทาส ความเป็นไปได้ในการแก้ปัญหาอย่างสันติก็ลดน้อยลง ระบบทาสจึงกลายเป็นตัวเร่งให้เกิดความขัดแย้งที่จะทดสอบหลักการสำคัญที่ประเทศที่ก่อตั้งขึ้นมาไม่นาน และบังคับให้ต้องเผชิญหน้ากับความขัดแย้งภายใน ช่องว่างทางศีลธรรมนี้ได้ปะทุขึ้นเป็นสงครามกลางเมือง เปลี่ยนโฉมภูมิทัศน์ของอเมริกาไปตลอดกาลและก่อให้เกิดการเผชิญหน้ากับสถาบันการเป็นทาสที่จะมีผลกระทบต่อเส้นทางของชาติไปอีกหลายรุ่น
สิทธิของมลรัฐ: ม่านบังหน้าสำหรับอำนาจและสิทธิพิเศษ
หลักคิด สิทธิของมลรัฐ (states' rights) มักถูกใช้เป็นธงที่รัฐทางใต้รวมตัวกันเพื่อปกป้องระบบทาส โดยซ่อนการปกป้องระบบนี้ไว้ภายใต้ภาษาของความเป็นอิสระ รัฐธรรมนูญของสหรัฐฯ ซึ่งมีการแบ่งอำนาจระหว่างรัฐบาลกลางและมลรัฐ กลายเป็นสนามรบของการตีความที่แตกต่างกัน สำหรับมลรัฐทางใต้ “อำนาจอธิปไตย”(sovereignty) หมายถึง สิทธิ์ในการคงไว้ซึ่งระบบทาสโดยปราศจากการแทรกแซงจากรัฐบาลกลาง โดยอ้างว่ารูปแบบชีวิตของพวกเขากำลังถูกคุกคามจากรัฐบาลกลางที่มีอำนาจมากขึ้นและถูกครอบงำโดยมลรัฐภาคเหนือ
แนวคิดเรื่องสิทธิของรัฐ กลายเป็นเสียงเรียกร้องที่มลรัฐทางใต้ใช้เพื่อรวมพลังทั้งก่อนและระหว่างสงครามกลางเมือง โดยเป็นสัญลักษณ์ของการต่อสู้แย่งชิงอำนาจที่ลึกซึ้งและซับซ้อนยิ่งขึ้นเกี่ยวกับสถาบันการเป็นทาส ด้วยการกล่าวอ้างสิทธิของมลรัฐ ผู้นำทางใต้ให้เหตุผลว่ามลรัฐแต่ละมลรัฐควรมีอำนาจอธิปไตยในการปกครองตนเองโดยไม่มีการแทรกแซงจากรัฐบาลกลาง โดยเฉพาะในเรื่อง ระบบทาส ซึ่งพวกเขามองว่าเป็นสิ่งสำคัญต่อโครงสร้างเศรษฐกิจและสังคมของพวกเขา
ภายใต้กรอบนี้ มลรัฐภาคใต้พยายามวาดภาพตนเองว่าเป็นผู้ปกป้องสิทธิของมลรัฐในการปกครองตนเอง ยืนหยัดต่อต้านสิ่งที่พวกเขามองว่าเป็นรัฐบาลกลางที่ก้าวล่วงและมีอำนาจเพิ่มขึ้น ซึ่งมีแนวโน้มจะสนับสนุนผลประโยชน์ของมลรัฐภาคเหนือมากขึ้นเรื่อย ๆ
อย่างไรก็ตาม วาทกรรมเรื่อง “สิทธิของมลรัฐ” นี้ได้ปิดบังความจริงที่ขัดแย้งและซับซ้อนทางศีลธรรมมากกว่า ในขณะที่ภาคใต้ให้เหตุผลเรื่องความเป็นอิสระ สิ่งที่พวกเขาแสวงหานั้นแท้จริงคือการปกป้องระบบที่ริดรอนสิทธิส่วนบุคคลของผู้คนหลายล้านที่ตกเป็นทาส แนวคิดเรื่อง “สิทธิ” ในข้อโต้แย้งของพวกเขาเป็นการเลือกปฏิบัติ โดยมุ่งปกป้องสิทธิของมลรัฐเหนือรัฐบาลกลาง ในขณะที่ละเมิดสิทธิมนุษยชนขั้นพื้นฐานของผู้ที่ตกเป็นทาสอย่างจงใจ
ความขัดแย้งนี้เผยให้เห็นถึงขอบเขตที่ “สิทธิของมลรัฐ” ถูกใช้ไม่ใช่เป็นหลักการของเสรีภาพที่แท้จริง แต่เป็นวิธีการรักษาและสืบทอดลำดับชั้นทางเชื้อชาติที่อนุญาตให้มีการควบคุมทางสังคมและเศรษฐกิจเหนือชาวแอฟริกัน-อเมริกัน
ดังนั้น จุดยืนของภาคใต้เกี่ยวกับ “สิทธิของมลรัฐ” จึงทำหน้าที่เป็นฉากบังหน้าที่สะดวกสำหรับการรักษาสถาบันทาส ด้วยการเน้นย้ำความเป็นอิสระของมลรัฐ ผู้นำภาคใต้หวังที่จะรักษาระบบทาสไว้โดยไม่ต้องเผชิญหน้าโดยตรงกับนัยทางศีลธรรมของการปฏิบัตินี้
อย่างไรก็ตาม เมื่อพวกเขาแยกตัวออกจากสหภาพ ข้ออ้างสิทธิของมลรัฐของพวกเขาก็เผยให้เห็นถึงความขัดแย้งในตัวเอง นั่นคือ พวกเขาต่อสู้เพื่ออำนาจอธิปไตย ในขณะเดียวกันก็ลิดรอนเสรีภาพของประชากรทั้งหมดภายในมลรัฐของตน ความย้อนแย้งนี้ทำให้ความชอบธรรมของข้ออ้างเรื่อง “สิทธิของมลรัฐ” อ่อนแอลง เน้นย้ำให้เห็นว่าความกังวลหลักของพวกเขาไม่ใช่ความเป็นอิสระในเชิงนามธรรม แต่เป็นการปกป้องระบบสังคมที่สร้างขึ้นจากการกดขี่ทางเชื้อชาติ
ในแง่นี้ “สิทธิของมลรัฐ” ทำหน้าที่เป็นเรื่องเล่าเชิงกลยุทธ์ หรือเป็น “ม่าน” ที่ปกปิดความจริงที่มืดมนของเป้าประสงค์ของบรรดามลรัฐภาคใต้ ภาษาของความเป็นอิสระกลายเป็นโล่ทางอุดมการณ์ที่ผู้นำภาคใต้สามารถใช้ต่อต้านความพยายามในการเลิกทาสและให้เหตุผลสนับสนุนการแยกตัวจากสหภาพ (Union) ขณะเดียวกันก็ซ่อนความจริงที่ว่าความเป็นอิสระของพวกเขาผูกติดอยู่กับการกดขี่ผู้อื่น
ความขัดแย้งพื้นฐานในเหตุผลของภาคใต้นี้ไม่เพียงแต่ส่งผลต่อความขัดแย้งโดยตรงของสงครามกลางเมืองเท่านั้น แต่ยังเป็นการปูทางให้เกิดการถกเถียงที่ยืดเยื้อเกี่ยวกับเรื่อง สหพันธรัฐนิยม (federalism) ความเท่าเทียม (equality) และสิทธิพลเมือง (civil rights) ในอเมริกาอีกด้วย
กล่าวได้ว่า รากฐานของสงครามกลางเมืองสหรัฐฯ คือการแบ่งแยกทางสังคมเศรษฐกิจและวัฒนธรรมที่ฝังรากลึกระหว่างภาคเหนือและภาคใต้ ภาคเหนือที่อุตสาหกรรมเจริญเติบโต ได้ยอมรับแนวคิดการทำให้เป็นเมือง (urbanization) ระบบแรงงานที่ได้รับค่าจ้าง (wage labor) และความก้าวหน้าทางเทคโนโลยี โดยมีเมืองต่าง ๆ เติบโตขึ้นเป็นศูนย์กลางของการค้าและโอกาส ในทางตรงกันข้าม ภาคใต้ยังคงเป็นระบบเกษตรกรรม โครงสร้างสังคมแบบชนชั้นนำ (aristocratic structure) ที่คล้ายกับระบบศักดินา (feudal-like reliance) ซึ่งพึ่งพาแรงงานทาส
ความแตกต่างนี้สร้างอเมริกาสองแบบขึ้นมา แบบหนึ่งมุ่งไปสู่อนาคตที่เป็นอุตสาหกรรมและความเท่าเทียมกัน อีกแบบหนึ่งยึดมั่นกับเศรษฐกิจแบบไร่นาขนาดใหญ่ (plantation economy) ที่ดำรงอยู่ได้ด้วยการกดขี่และขูดรีด
ในทางวัฒนธรรม การทำให้ทันสมัย (modernization) อย่างรวดเร็วของภาคเหนือตรงข้ามกับการยึดมั่นในลำดับชั้นทางสังคมแบบดั้งเดิมของภาคใต้ การศึกษา ศาสนา และวรรณกรรมในภาคเหนือส่งเสริมแนวคิดเรื่องความก้าวหน้าและความเท่าเทียมมากขึ้น ในขณะที่วัฒนธรรมภาคใต้เน้นเรื่องเกียรติยศ ลำดับชั้น และความสำนึกเกี่ยวกับมรดกตกทอดที่ผูกพันอย่างใกล้ชิดกับวิถีชีวิตในชนบท “การแยกตัวทางวัฒนธรรม” (cultural secession) นี้เกิดขึ้นก่อนสงคราม และบ่งชี้ว่าทั้งสองภูมิภาคได้กลายเป็นเหมือน “ประเทศเดียวแต่สองชาติ” ที่ถูกผูกพันเข้าด้วยกันเพียงเพราะความจำเป็นทางการเมืองเท่านั้น
กล่าวโดยสรุป สงครามกลางเมืองสหรัฐฯ นั้นโดยแก่นแท้เป็นการเผชิญหน้าระหว่างวิสัยทัศน์สองแบบที่ไม่สามารถอยู่ร่วมกันได้ของอเมริกา แบบหนึ่งที่มองว่าเสรีภาพเป็นสิ่งที่มีอยู่ในบางกรณีเท่านั้นและถูกนำไปใช้อย่างเลือกปฏิบัติ ขณะที่อีกแบบหนึ่งที่มุ่งหวังไปสู่ความเป็นสากล (universality) ที่ครอบคลุมเสรีภาพอย่างทั่วถึงแก่ชนทุกกลุ่ม สงครามได้เผยให้เห็นถึงความเปราะบางของประเทศที่ถูกสร้างขึ้นจากการประนีประนอมมากกว่าความเป็นเอกภาพที่แท้จริง แม้สงครามจะจบลงด้วยการเลิกทาส แต่กลับทิ้งร่องรอยบาดแผลและความตึงเครียดที่ยังไม่ได้รับการแก้ไขไว้เบื้องหลัง และได้วางรากฐานสำหรับการต่อสู้ในอนาคตเกี่ยวกับสิทธิพลเมืองและความยุติธรรมทางเศรษฐกิจ
ดังคำพูดของอับราฮัม ลินคอล์น (Abraham Lincoln) ที่ว่า อเมริกาเป็น “บ้านที่แบ่งแยก” (a house divided) และแม้ว่าสงครามจะบีบบังคับให้บ้านหลังนี้ยังคงดำรงอยู่ต่อไปได้ แต่เงามืดของการแบ่งแยกเหล่านั้นยังคงหลงเหลือและยากที่จะเลือนหายไปได้ (ยังมีต่อ)
อ้างอิง
Blight, David W. Race and Reunion: The Civil War in American Memory. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2001.
Foner, Eric. The Fiery Trial: Abraham Lincoln and American Slavery. New York: W.W. Norton & Company, 2011.
McPherson, James M. Battle Cry of Freedom: The Civil War Era. New York: Oxford University Press, 2003.
