"ปัญญาพลวัตร"
"ดร.พิชาย รัตนดิลก ณ ภูเก็ต"
ในระยะนี้ผมได้แรงดลใจกับการเล่นเกมอำนาจของการเมืองไทย จึงอยากศึกษาทำความเข้าใจกับ “อำนาจ” ในมุมมองของบรรดานักปราชญ์ตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน เข้าใจว่าน่าจะเขียนหลายตอนอยู่ แต่ยังไม่รู้ว่ากี่ตอน ขึ้นอยู่กับว่าแรงดลใจที่ว่าจะดำรงอยู่ยาวนานเพียงใด ถึงแม้จะเป็นมุมมองของนักปราชญ์ แต่ผมพยายามเขียนให้เป็นบทความสั้นที่อ่านได้ไม่ยากนัก ในตอนแรก จะกล่าวถึงความสำคัญของการศึกษาอำนาจ และเริ่มด้วยมหาปราชญ์ของโลกตะวันตก นั่นคือ “โสกราติส”
ความสำคัญของการศึกษาอำนาจ
อำนาจคือพลังที่หล่อหลอมบุคคล สังคม และโลกโดยรวม อำนาจมีอิทธิพลต่อการตัดสินใจทางการเมือง โครงสร้างทางเศรษฐกิจ ลำดับชั้นทางสังคม และความสัมพันธ์ระหว่างบุคคล การทำความเข้าใจอำนาจและกลไกอำนาจเป็นสิ่งสำคัญสำหรับทุกคนที่แสวงหาการนำทางในภูมิทัศน์โลกที่ซับซ้อนในปัจจุบัน ด้วยการศึกษาอำนาจ เราสามารถรับข้อมูลเชิงลึกเกี่ยวกับพลวัตของอำนาจ การควบคุม และอิทธิพล และพัฒนาทักษะการคิดเชิงวิพากษ์ที่จำเป็นในการจัดการกับความไม่สมดุลของอำนาจ และส่งเสริมความยุติธรรมและความเท่าเทียมกันทางสังคม
เหตุผลหลักประการหนึ่งที่อำนาจสมควรได้รับการตรวจสอบอย่างละเอียดรอบคอบก็คือ บทบาทสำคัญในการกำหนดระบบการเมืองและรัฐบาล พลวัตของอำนาจเป็นตัวกำหนดว่าใครเป็นผู้มีอำนาจและมีอิทธิพลต่อกระบวนการตัดสินใจในสังคม การทำความเข้าใจอำนาจช่วยให้บุคคลมีความสามารถในการวิเคราะห์ระบบการเมือง ระบุโครงสร้างอำนาจ และทำความเข้าใจว่าผู้แสดงอำนาจที่แตกต่างกันใช้ประโยชน์จากอำนาจเพื่อกำหนดนโยบายและวาระต่าง ๆ ได้อย่างไร
ความเข้าใจในอำนาจทำให้ประชาชนสามารถแสวงหาช่องทางและเวทีในการเข้าไปมีส่วนร่วมทางการเมืองมากขึ้น และมีทักษะเชิงกลยุทธ์ในการแสดงออกทางการเมืองเพื่อปกป้องรักษาและแสวงหาผลประโยชน์อันชอบธรรมของตนเอง ท้าทายระบบที่กดขี่ และทำให้ผู้นำทางการเมืองและสังคมต้องรับผิดชอบต่อการกระทำของพวกเขา
นอกจากนี้ การศึกษาอำนาจยังมีความสำคัญอย่างยิ่งในการทำความเข้าใจโครงสร้างทางเศรษฐกิจและความไม่เท่าเทียมกัน เพราะว่าความไม่สมดุลของอำนาจมักปรากฏในระบบเศรษฐกิจ ซึ่งกลุ่มผู้มีอภิสิทธิ์จะผูกขาดทรัพยากรของสังคมและมีอิทธิพลต่อนโยบายเศรษฐกิจ การเข้าใจอำนาจทำให้พลเมืองสามารถตรวจสอบนโยบาย มาตรการ และวิธีการจัดสรรทรัพยากรและการกระจายความมั่งคั่งทางเศรษฐกิจ วิเคราะห์ผลที่ตามมาของนโยบายเหล่านั้น และสามารถระบุได้ว่าควรใช้กลยุทธ์ใดเพื่อจัดการกับความแตกต่างและความเหลื่อมล้ำทางเศรษฐกิจ ซึ่งจะนำไปสู่การทำให้ระบบเศรษฐกิจมีความยุติธรรมมากขึ้น และเป็นการส่งเสริมการสังคมที่เท่าเทียมและครอบคลุมทุกกลุ่ม โดยไม่ทิ้งใครไว้ข้างหลัง
การศึกษาอำนาจไม่เพียงแต่ให้ความกระจ่างแก่การทำงานของระบบการเมืองและเศรษฐกิจเท่านั้น แต่ยังให้ความกระจ่างเกี่ยวกับลำดับชั้นทางสังคมและการเลือกปฏิบัติที่ดำรงอยู่ในสังคมอีกด้วย อำนาจเป็นตัวกำหนดโครงสร้างและความสัมพันธ์ทางสังคม โดยกำหนดว่าใครจะได้รับสิทธิพิเศษ และใครต้องเผชิญกับการกดขี่ ด้วยการศึกษาอำนาจ แต่ละบุคคลสามารถรับรู้ได้ว่าความไม่เท่าเทียมเชิงโครงสร้างเกิดขึ้นและดำรงอยู่ได้อย่างไร รวมทั้งเข้าใจสาเหตุที่แท้จริงของความอยุติธรรมทางสังคม เช่น การเหยียดเชื้อชาติ การกีดกันทางเพศ และการแบ่งแยกชนชั้น ด้วยความรู้นี้ ทำให้มีแนวทางชัดเจนในการขจัดโครงสร้างสังคมที่กดทับและกดขี่ประชาชน โดยเฉพาะกลุ่มคนชายขอบ และส่งเสริมให้เกิดความเท่าเทียมกันทางสังคมขึ้นมา
นอกจากนี้ การศึกษาอำนาจยังช่วยในการพัฒนาทักษะการคิดอย่างมีวิจารณญาณและวิเคราะห์ได้อย่างซับซ้อนและลึกซึ้ง และยังทำให้บุคคลสามารถเรียนรู้ในการตั้งคำถามกับเรื่องเล่าเชิงมายาคติที่ครอบงำสังคม มองเห็นแรงจูงใจเบื้องหลังการกระทำ และระบุพลวัตของอำนาจที่ซ่อนเร้นอยู่ในเครือข่ายที่ซับซ้อนได้ เมื่อเห็นค้นพบข้อมูลและตัดสินใจโดยอาศัยข้อมูลและการวิเคราะห์ของตนเอง วาทกรรมของผู้มีอำนาจที่ครอบงำอยู่ก็จะสูญสิ้นสมรรถภาพและถูกขจัดออกไป
โสกราติส: อำนาจคือการควบคุมตนเองและการแสวงหาคุณธรรม
โสกราตีส หนึ่งในนักปรัชญาที่มีอิทธิพลมากที่สุดในประวัติศาสตร์ มีมุมมองต่ออำนาจที่ลึกซึ้งและมีเอกลักษณ์เฉพาะตัว ในบทสนทนาเชิงปรัชญาจำนวนมากของเขา โสกราติสตรวจสอบธรรมชาติของอำนาจและตั้งคำถามถึงคุณค่าที่แท้จริงของอำนาจในสังคมไว้หลายประการ โดยเฉพาะวิธีการมองอำนาจ อันตรายของอำนาจ และความสัมพันธ์ในอุดมคติระหว่างอำนาจกับปัญญา
โสกราตีสไม่ได้มองอำนาจในความหมายทั่วไป เช่น อำนาจทางการเมืองหรือทางกายภาพ แต่เขากลับมองว่าอำนาจคือ ความสามารถในการควบคุมตนเองและกระทำการอย่างมีคุณธรรม เขาเชื่อว่าอำนาจที่แท้จริงมาจากความรู้และภูมิปัญญา ไม่ใช่จากความมั่งคั่งหรือตำแหน่ง ในหนังสือ “สาธารณรัฐ” (The Republic) ที่เขียนโดยเพลโต ผู้เป็นศิษย์เอกของโสกราติส เพลโต ซึ่งเขียนในนามของโสกราตี กล่าวว่า ราชาปราชญ์ (philosopher-kings) ซึ่งมีทั้งสติปัญญาและคุณธรรมควรปกครองสังคม เพราะอำนาจของพวกเขาจะถูกชี้นำโดยหลักศีลธรรมมากกว่าผลประโยชน์ส่วนตัว
ยิ่งกว่านั้น โสกราตีสยังกังขาต่อผู้ที่แสวงหาอำนาจเพื่อประโยชน์ของตนเอง ในบทสนทนาที่เขียนโดยของเพลโตเรื่อง “กอร์เกียส” (Gorgias) ซึ่งเป็นเรื่องราวที่โสกราตีสเสวนากับคาลลิเคิลส์ ชายหนุ่มชาวกรีกผู้ส่งเสริมการแสวงหาอำนาจและความสุข โสกราตีสท้าทายมุมมองของคาลลิเคิลส์ โดยโต้แย้งว่า “อำนาจที่แท้จริงอยู่ที่การแสวงหาคุณธรรมและความยุติธรรมมากกว่าความปรารถนาตามหลักสุข” โสกราตีสเน้นย้ำว่าอำนาจที่ปราศจากสติปัญญาและการควบคุมตนเองจะนำไปสู่การทุจริตและความอยุติธรรม
มุมมองของโสกราตีสเกี่ยวกับอำนาจยังได้ระบุถึงอันตรายที่เกิดจากการใช้อำนาจในทางที่ผิดด้วย เขาเชื่อว่า ในการใช้อำนาจ หากไม่ได้รับการฝึกฝนด้วยสติปัญญาและหลักศีลธรรม อาจนำไปสู่การกดขี่และเป็นทรราชได้ ในบทสนทนาของเพลโตเรื่อง “สาธารณรัฐ” โสกราตีสกล่าวถึงการสืบเชื้อสายมาจากนครรัฐในอุดมคติไปสู่ระบบเผด็จการ ซึ่งอำนาจจะรวมอยู่ในมือของผู้ปกครองเพียงคนเดียว โสกราตีสเตือนว่า เผด็จการซึ่งขับเคลื่อนด้วยความปรารถนาของตนเองและขาดการควบคุมตนเอง จะใช้อำนาจในทางที่ผิดและกดขี่ผู้คนที่เขาปกครอง แนวคิดนี้สอดคล้องกับคำพูดอันโด่งดังของ “ลอร์ดแอกตัน” ที่ว่า “อำนาจมีแนวโน้มฉ้อฉล และการมีอำนาจเบ็ดเสร็จย่อมทุจริตอย่างสัมบูรณ์”
แม้ว่าโสกราตีสจะยอมรับถึงอันตรายที่อาจเกิดขึ้นจากอำนาจ แต่เขาก็ตระหนักถึงความจำเป็นของอำนาจในสังคมด้วย เขากล่าวว่า อำนาจควรอยู่ในมือของผู้ที่มีปัญญาและความรู้ เนื่องจากพวกเขามีความพร้อมดีที่สุดในการปกครองอย่างยุติธรรมและเพื่อประโยชน์ของทุกคน ในหนังสือ “สาธารณรัฐ” โสกราตีสอธิบายว่า ราชาปราชญ์ครอบครองสติปัญญาที่จำเป็นในการรับประกันความเป็นอยู่ที่ดีของนครรัฐ เขาเชื่อว่าอำนาจเมื่อรวมกับคุณธรรมและภูมิปัญญาสามารถเป็นพลังแห่งความดี จะส่งเสริมความยุติธรรมและความเจริญรุ่งเรือง
ในสังคมอุดมคติของโสกราตีส อำนาจผูกติดอยู่กับความรู้และการควบคุมตนเองโดยธรรมชาติ เขาเชื่อว่าอำนาจไม่ควรเป็นเป้าหมายในตัวมันเอง แต่เป็นวิถีทางในการส่งเสริมสิ่งที่ดีกว่า มุมมองของเขาท้าทายแนวคิดทั่วไปที่ว่า อำนาจคือการครอบงำและการควบคุม โดยเสนอว่าอำนาจที่แท้จริงนั้นอยู่ที่การควบคุมตนเองและการแสวงหาคุณธรรม
โดยสรุป ความเข้าใจอย่างลึกซึ้งของโสกราตีสเกี่ยวกับอำนาจทำให้เกิดมุมมองที่มีเอกลักษณ์และละเอียดอ่อนต่อธรรมชาติและคุณค่าของอำนาจ ความเชื่อของเขามีศูนย์กลางอยู่ที่แนวคิดที่ว่าอำนาจควรตกเป็นของผู้ที่มีปัญญาและคุณธรรม มากกว่าผู้ที่ขับเคลื่อนด้วยผลประโยชน์หรือความปรารถนาส่วนตัว ข้อคิดของโสกราตีสเกี่ยวกับอันตรายของอำนาจที่ใช้โดยปราศจากหลักศีลธรรม เป็นเครื่องเตือนใจว่า ผู้นำต้องได้รับการชี้นำด้วยสติปัญญาและการควบคุมตนเอง แนวคิดของเขายังคงกังวานอยู่ทุกวันนี้ โดยเฉพาะในเกี่ยวกับความสัมพันธ์ในอุดมคติระหว่างอำนาจและปัญญา
อ้างอิง
1. Plato, "The Republic"
2. Plato, "Gorgias"
3. Lord Acton, Letters of Lord Acton to Mary, Daughter of the Right Hon. W. E. Gladstone