ชมมรดกโลก สมบัติล้ำค่าของชาติ กับสถาปนิกระดับโลกที่พระตำหนักปลายเนิน คลองเตย

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ มีพระนามเดิมว่าพระองค์เจ้าจิตรเจริญ เป็นพระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวที่และพระสัมพันธวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพรรณรายทรงเป็นพระมารดา ในวงการครูช่างและครูศิลปะ เรียกพระองค์ท่านด้วยความเคารพอย่างสูงว่า “สมเด็จครู” พระตำหนักปลายเนินหรือ บ้านปลายเนิน ตามที่สมเด็จครูทรงเรียกนั้น เป็นสถานที่สำคัญยิ่งของชาติ หาได้เป็นเพียงวังของเจ้าฟ้าธรรมดา ๆ ก็หาไม่ สิ่งสำคัญที่สุดของบ้านปลายเนินนั้นมีหลายประการ ไม่อาจจะยกมาบรรยายได้หมด และยังมี masterpiece ชิ้นสำคัญของโลกและของไทยอีกมากเหลือเกิน

ผมและ ศ.ดร.ศิวัช พงษ์เพียจันทร์ ได้พามิตรสหายชาวญี่ปุ่น Yasushi Nishimura ซึ่งมีตำแหน่งเป็นเลขาธิการสมาคมสถาปนิกอเมริกัน (The American Institute of Architects) ในประเทศญี่ปุ่นไปชมพระตำหนักปลายเนิน ซึ่งทำให้เจ้าตัวดีใจมาก เนื่องจากราชสกุลจิตรพงศ์คงความเป็นสถาปนิกและศิลปินต่อเนื่องกันมาสี่ชั่วอายุคน การบรรยายนำชมโดย หม่อมราชวงศ์จักรรถ จิตรพงศ์ อดีตปลัดกระทรวงวัฒนธรรม ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร.มรว.กัลยา ติงศภัทิย์ อดีตคณบดีคณะอักษรศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย อาจารย์ ดร.มล.จิตตวดี จิตรพงศ์ อาจารย์คณะสถาปัตยกรรมศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย และหม่อมหลวงอนุวาต ไชยันต์

Nishimura ถึงกับเขียนเฟซบุ๊กเป็นภาษาอังกฤษและภาษาญี่ปุ่นว่า

近代タイの最初の宮廷デザイナーであるナリス公（1863 - 1947 国王ラマ４世の息子の一人）が遺した建築デザイン、人物・動物スケッチはタイの文化遺産となっています。ナリス公のご家族（前チュラロンコーン大学副学長）の方から直接お話を伺う機会に恵まれ、改修工事中の旧ナリス邸も見せて頂きました。タイ伝統の高床式住宅に、ゴールデンチークの外壁がとても心地良いです。 Prince Naris, a son of His majesty of Rama 4 and the first Thai royal court designer. His great achievements as Siamese designer in the modern Thailand culture include architecture, sketches of human and animal figures, alphabetical letters which are all heritage in Thailand. This precious book was given to me through the courtesy of the royal family Chitrabongs, the descendant of Prince Naris. The old Prince Naris house with pilotis is in the traditional Thai style, making comfy with golden teak exterior wall. เจ้าฟ้านริศ พระราชโอรสในพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ 4 และนักออกแบบแห่งราชสำนักสยามพระองค์แรก ความสำเร็จอันยิ่งใหญ่ในฐานะนักออกแบบแห่งสยามในวัฒนธรรมไทยยุคใหม่มีผลงานทั้งด้านสถาปัตยกรรม ภาพร่างคนและสัตว์ การประดิษฐ์ตัวอักษร อันล้วนเป็นมรดกล้ำค่าของไทย หนังสือล้ำค่าเล่มนี้ให้ผมมาโดยความเมตตาเอื้อเฟื้อแห่งราชสกุลจิตรพงศ์ พระตำหนักเก่าของเจ้าฟ้านริศเป็นเรือนไทยใต้ถุนสูงแบบดั้งเดิม น่าอยู่สบายกำแพงเป็นไม้สักทอง

หากให้บรรยายมรดกโลกและมรดกชาติทางวัฒนธรรมของพระตำหนักปลายเนินคงสาธยายได้เป็นหลายวัน ขอยกให้ผู้อ่านได้ลองอ่านเพียงบางประการดังนี้

ประการแรก พระตำหนักปลายเนินเป็นสถานที่ที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวอานันทมหิดล และพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร เมื่อทรงพระเยาว์ เสด็จมาเฝ้า เสด็จปู่นริศ ที่ถวายเลี้ยงพระสุธารสชา หลายครั้ง โดยเฉพาะเมื่อทรงเสด็จนิวัติพระนครทุกครั้ง แม้กระทั่งแผ่นปูนปูเป็นลาดพระบาทที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวยุวกษัตริย์ทั้งสองพระองค์เสด็จพระราชดำเนิน ชาววังคลองเตยก็ยังเก็บรักษาไว้ในสภาพเดิมไม่ให้เสียหาย สมควรเก็บรักษาไว้เป็นมรดกของชาติต่อไป

ประการที่สอง พระตำหนักไม้ ในพระตำหนักปลายเนิน มีอายุเก่าแก่เกินกว่า 250 ปี และเป็นเรือนไทยเครื่องสับฝีมือชั้นครูที่สมเด็จครูทรงซื้อมาจากพระยาราชมนตรีรื้อแล้วปรุงใหม่ ทำด้วยไม้สักทองทั้งหลัง แรกเริ่มมุงหลังคาด้วยหญ้าแฝก แต่อันตรายกรอบรั่วและไฟไหม้ได้ง่าย สมเด็จครูทรงออกแบบกระเบื้องไม้เป็นหลังคาทำจากไม้สักทอง พระตำหนักไม้เป็น studio ของสมเด็จครู มีการวางผังอย่างรอบคอบคำนึงถึงทิศทางลมและฤดูกาล ผมยืนฟังคุณชายจักรรถกับ Nishimura คุยกันแบบสถาปนิกไม่ค่อยเข้าใจ สองท่านนี้คุยกันออกรสมากในเรื่องแสงแดดและทิศทางลมกับการวางผังเรือน เมื่อลอกสีออก ไม้สักทองสุกเปล่งลายไม้นั้นสวยมาก พระตำหนักไม้นี่เคยได้รับรางวัลอนุรักษ์สถาปัตยกรรมไทยดีเด่นจากสมาคมสถาปนิกสยาม




หม่อมหลวงอนุวาต ไชยันต์เล่าให้ฟังว่าสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาสยามบรมราชกุมารี ทรงห่วงตัวชันโรงและรังใหญ่ใต้พระตำหนักไม้ที่อยู่คอยรับเสด็จทุกครั้งที่เสด็จจะลำบากไม่มีที่อยู่ขณะบูรณะพระตำหนัก

ในขณะที่อาจารย์ ดร.มล.จิตตวดี จิตรพงศ์ หยิบไม้สักทองแผ่นกระเบื้องพระตำหนักที่รื้อลงมาแล้วกลับข้างเอาด้านที่อยู่ใต้เกล็ดหลังคาที่น้ำฝนย้อนเข้าไปทำให้ผุก่อนด้านนอกที่อยู่ทนแดดทนฝนกลับไม่ผุเท่าออกมา แล้วมุงหลังคาไม้สักใหม่ กลับบนลงล่าง เหตุที่ต้องใช้ไม้เก่าเพราะไม้สักทองแพงมาก และไม้เก่าจะหดตัวดีแล้วจะไม่มีการรั่ว หากเป็นไม้ใหม่จะหดตัวและเมื่อมุงแล้วจะรั่ว

ประการที่สาม พระตำหนักตึก เป็นพระตำหนักที่สมเด็จครูประทับในช่วงหลังของพระชมน์ชีพและสิ้นพระชนม์ที่พระตำหนักตึกแห่งนี้ พระศพสมเด็จครูประทับที่ท้องพระโรงวังท่าพระ ที่เป็นมหาวิทยาลัยศิลปากรในปัจจุบันนี้ และพระราชทานเพลิงบนพระเมรุมาศองค์เดียวกันกับพระเมรุมาศพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวอานันทมหิดล ภายหลังถวายพระเพลิงพระบรมศพรัชกาลที่ 8 เรียบร้อยแล้ว

พระตำหนักตึกนี้เก่าแก่และเป็นคลังสมบัติหรือ studio ที่รวบรวมสมบัติล้ำค่าของชาติไว้มากมาย ทั้งที่สมเด็จครูทอดพระเนตรผลงานเด่นของครูช่างโบราณและที่ทรงสร้างสรรค์ขึ้นด้วยพระองค์เอง

เนื่องจากมี masterpiece จำนวนมากเหลือเกิน และกำลังอยู่ในระหว่างการทำ inventory หม่อมหลวงอนุวาต ไชยันต์ ทำหน้าที่ Curator หรือภัณฑารักษ์ได้เล่าให้ฟังว่าการทำงานทำด้วยความยากลำบาก เช่น เปิดหีบมาเจอหัวโขนโบราณห่อผ้าไว้เป็นอย่างดี ฝีมือชั้นครูขั้นเอกอุ เศษกระดาษต่าง ๆ ไม่สามารถทิ้งได้แม้แต่ชิ้นเดียว ต้องค่อย ๆ คลี่ออกมาดูและอ่าน หลายชิ้นเป็นลายพระหัตถ์ในสมเด็จครูทรงราชการ และหลายชิ้นเป็น sketch ของสมเด็จครู ที่ทรงงานแบบ perfectionist แต่ประหยัด คือทรงร่างหลายครั้งมาก รูปเดียวนั้นอาจจะทรง sketch จนกว่าจะทรงพอพระทัยเป็นหลายสิบรูปและทรง sketch ตามหลังซองจดหมายและเศษกระดาษอื่น ๆ ตามแต่จะทรงหาได้เพื่อจะได้ประหยัด ก่อนจะออกมาเป็นผลงานฝีพระหัตถ์ขั้นสุดท้าย ดังนั้นการทำบัญชีต้องทำด้วยความระวังอย่างยิ่ง

นอกจากนี้ยังมีเอกสารสำคัญในประวัติศาสตร์ชาติไทยเป็นจำนวนมาก หม่อมหลวงอนุวาต ไชยันต์ ได้แสดงแฟ้มพระราชหัตถเลขาในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวและหนังสือทูลเกล้า ฯ ถวาย ที่รวบรวมเข้าแฟ้มโดยหม่อมเจ้าดวงจิตร จิตรพงศ์หรือท่านหญิงอามซึ่งทรงรับหน้าที่เป็นเลขานุการส่วนพระองค์สมเด็จครูมาโดยตลอด และทรงเป็นผู้พิมพ์ดีดต้นฉบับหนังสือสาส์นสมเด็จจากต้นฉบับลายพระหัตถ์สมเด็จครูกับสมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพ

หรือล่าสุดหม่อมหลวงอนุวาต ไชยันต์เพิ่งค้นพบจดหมายที่นายพันเอกพระยาพหลพลพยุหเสนา (พจน์ พหลโยธิน) ทำหนังสือกราบบังคมทูลสมเด็จครูว่าสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวอานันทมหิดลเสด็จพระราชดำเนินมาสู่พระราชอาณาจักรและพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติคุณรุ่งเรืองยิ่งมหาจักรีบรมราชวงศ์ ประดับเพชร แก่สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์

ประการที่สี่ พระตำหนักตึก วังปลายเนินคลองเตย ชั้นสองเป็นที่ประดิษฐานพระบรมอัฐิพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และพระอัฐิสมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัติวงศ์ เจ้าของและผู้ทรงสิ้นพระชนม์บนพระตำหนักตึกแห่งนี้ด้วย

ชาววังคลองเตยตั้งโต๊ะหมู่สังเวยพระป้ายตรงชั้นล่างของพระตำหนักตึกที่เห็นนี้กันมาเกือบร้อยปีในวันตรุษจีน

น่าเป็นห่วงอย่างยิ่งว่าขณะนี้มีการขอสร้างคอนโดมิเนียม 36 ชั้น ห่างพระตำหนักตึกเพียงสิบกว่าเมตรและเป็นด้านที่ติดกับห้องพระและห้องพระบรรทมอันเป็นที่ประดิษฐานพระบรมอัฐิรัชกาลที่ 4 และสมเด็จครูด้วยดังที่ได้บรรยายไว้แล้วในบทความ เหตุเกิดแล้วเกิดอีก ในนครอันรุ่งเรือง เหตุด้วยวาณิชผู้ไร้วัฒนธรรม

ผมไม่อยากจินตนาการเลยว่าคนอยู่บนคอนโดสูง 36 ชั้นจะเขี่ยทิ้งก้นบุหรี่ลงมาใส่หลังคาพระตำหนักตึกหรือขว้างเศษทิชชู่ใช้แล้วลงมาใส่หลังคาพระตำหนักตึก

ประการที่ห้า วงดนตรีไทยบ้านปลายเนิน ซ้อมและเล่นที่เรือนคุณย่าหรือเรือนของ ม.ร.ว.โต งอนรถ ซึ่งเป็นเรือนที่เรียบง่าย มีสมาชิกวงคนสำคัญพระองค์หนึ่งเสด็จมาทรงดนตรีไทยอยู่เป็นประจำแทบจะทุกวันอาทิตย์คือสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา สยามบรมราชกุมารี เรือนนั้นเรียบง่ายมากและเสด็จประทับลงกับพื้นทรงดนตรีไทยร่วมกับนักดนตรีไทยคนอื่นๆ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา สยามบรมราชกุมารี ทรงเกรงว่าเพลงไทยทางบ้านปลายเนิน จะสูญหาย ทรงพระมหากรุณาธิคุณโปรดเกล้าให้คุณหญิงไพฑูรย์ กิตติวรรณ ทำหนังสือรวมโน้ตเพลงและอัดเสียงเพลงไทยเดิมทางบ้านปลายเนินไว้ครบถ้วน เพลงไทยเดิมทางบ้านปลายเนินได้แก่ เพลงเขมรไทรโยค ที่สมเด็จครูทรงประพันธ์

อันที่จริงมีมรดกของโลกและของชาติที่สำคัญมากมายเหลือคณานับจะบรรยายได้หมดสิ้น ไว้จะนำมาเล่าให้ฟังอีกครับ