มนุษย์ยากที่จะควบคุมผลลัพธ์ที่ตั้งใจได้

ปัญญาพลวัตร
โดย...พิชาย รัตนดิลก ณ ภูเก็ต

เมื่อมนุษย์ตัดสินใจกระทำเรื่องใดเรื่องหนึ่ง สิ่งที่เป็นแรงผลักดันอยู่เบื้องหลังคือความปรารถนาในผลลัพธ์ที่พึงประสงค์ กระนั้นความปรารถนาประการเดียวในบางบริบทก็ไม่เพียงพอที่ส่งผลให้เกิดการกระทำ เงื่อนไขสำคัญอีกประการที่เอื้อต่อการกระทำคือโอกาสซึ่งมีความหมายกว้างขวางทั้งเป็นโอกาสที่อยู่ภายในตัวบุคคล เช่น การมีความรู้ ปัญญา ทักษะ ความมั่งคั่ง และโอกาสที่อยู่ภายนอกบุคคล เช่น บรรทัดฐาน ค่านิยมของสังคม และสภาพแวดล้อมทางกายภาพ เป็นต้น

ทันทีที่มนุษย์ลงมือกระทำ ผลลัพธ์ที่ตามมามีสองประการหลัก คือ ผลลัพธ์ที่ตั้งใจให้เกิดตามความปรารถนาในตอนเริ่มแรก กับผลลัพธ์ที่ไม่ได้ตั้งใจให้เกิดอันเป็นผลสืบเนื่องมาจากพฤติกรรมส่วนบุคคลของมนุษย์ผู้นั้นเอง และปฏิสัมพันธ์ทางสังคมกับมนุษย์ผู้อื่น

ผลลัพธ์อันไม่ตั้งใจที่มาจากพฤติกรรมส่วนบุคคลมีกลไกคือ เมื่อมนุษย์ลงมือกระทำตามความปรารถนาของตนในเริ่มแรก ต่อมาการกระทำนั้นกลับเป็นปัจจัยที่เข้าไปเปลี่ยนแปลงความปรารถนาในตอนเริ่มแรกให้แตกต่างออกไป เช่น เมื่อเราไปงานเลี้ยง ตั้งใจว่าจะดื่มเหล้าเพียงสองแก้ว แต่เมื่อดื่มครบสองแล้ว ความตั้งใจในตอนแรกก็ละลายไปกับบรรยากาศของงานเลี้ยง ในที่สุดเราก็ดื่มเหล้าแก้วที่สามและดื่มต่อไปเรื่อยๆจนเมา เมื่องานเลิกขับรถกลับบ้านไปชนเสาไฟฟ้า ถ้าเรารู้ว่าจะเกิดผลสืบเนื่องเช่นนี้ เราก็คงจะดื่มเหล้าเพียงแก้วเดียวเท่านั้น

หรืออีกตัวอย่างหนึ่งที่เกี่ยวกับการเมือง สมมติว่ามี นักการเมืองคนหนึ่งตั้งใจจะเสนอนโยบายประชานิยมไปสู่ชาวบ้านโดยตรงในการเลือกตั้งเพียงครั้งเดียว แต่เมื่อเสนอไปแล้วก็รู้สึกเสพติดนโยบายแบบนั้นเพราะทำให้เขาชนะการเลือกตั้งสมความปรารถนา จึงเสนอนโยบายประชานิยมเพิ่มมากขึ้นเรื่อยๆ จนในท้ายที่สุดไม่สามารถทำได้ และทำให้เศรษฐกิจของประเทศเกิดวิกฤติ หากนักการเมืองผู้นั้นมีจิตสำนึกเพื่อส่วนรวมก็อาจคิดว่า ถ้ารู้ว่าจะเกิดผลสืบเนื่องอย่างนี้ เราคงไม่เสนอนโยบายประชานิยมเสียตั้งแต่แรก

ความปรารถนาของมนุษย์ยังได้รับอิทธิพลจากจิตไร้สำนึกแห่งความพึงใจ ดังนิทานเกี่ยวกับชาวนาเรื่องหนึ่ง ชาวนาจูงม้าไปขายที่ตลาด พบชายผู้หนึ่งจูงวัวมา เขาเกิดความพึงใจในวัวตัวนั้น จึงเอาม้าแลกกับวัว ต่อมาพบแกะก็ชอบมาก จึงเอาวัวแลกแกะ จูงแกะไปไม่นานพบห่าน ดูคอมันยาวสวยดีแถมร้องเสียงดังไว้เฝ้าบ้านได้อย่างดี ก็รู้สึกชอบ จึงเอาแกะแลกห่าน จูงห่านเดินไปพบแม่ไก่ ก็เกิดชอบขึ้นอีก จึงเอาห่านแลกแม่ไก่ และท้ายที่สุดจูงแม่ไก่เดินไป พบคนขายแอปเปิ๊ล เกิดอยากกิน จึงเอาไก่ไปแลกกับแอปเปิ๊ล เส้นทางสู่ความหายนะของชาวนาเกิดคู่ขนานกับความรู้สึกว่ามีการเปลี่ยนแปลงที่ดีขึ้น แต่ละครั้งของการเปลี่ยนแปลงชาวนาเชื่อว่าตนเองได้สิ่งที่ดีขึ้น แต่ผลสุดท้ายเขาต้องประสบกับความหายนะ

เช่นเดียวกันกับการพัฒนาของสังคมไทย เราให้ชาวบ้านเปลี่ยนจากการทำนาเป็นปลูกพืชเชิงเดี่ยวเพื่อขายในตลาด เมื่อพืชชนิดใดปลูกแล้วขายขาดทุน หน่วยงานราชการก็แนะนำให้ปลูกพืชชนิดใหม่ ทุกครั้งที่เปลี่ยนแปลงการปลูกพืชชนิดใหม่ หนี้สินชาวนาก็พอกพูนขึ้นทุกเวลา ในท้ายที่สุดก็ต้องขายที่ดิน สูญเสียทรัพยากรอันทรงคุณค่า ต้องอพยพไปขายแรงงานในเมือง จากชีวิตที่เคยมีทรัพย์สิน มีความเป็นอิสระ ก็กลายเป็นคนไร้ทรัพย์สิน และต้องพึ่งพาผู้อื่น ซึ่งเป็นความหายนะโดยแท้

นอกจากจะเกิดจากพฤติกรรมหรือการกระทำของปัจเจกบุคคลแล้ว ผลสืบเนื่องที่ไม่ได้ตั้งใจยังเกิดจากปฏิสัมพันทางสังคมซึ่งเป็นปัจจัยภายนอกตัวมนุษย์ ผลลัพธ์ของการปฏิสัมพันธ์มีทั้งผลเชิงบวกและเชิงลบ เช่น แนวคิด “มือที่มองไม่เห็น” ของกลไกตลาดซึ่งทำให้เกิดความสมดุลย์ระหว่างอุปสงค์และอุปทานของสินค้าและความเหมาะสมของราคา หรือ เรื่องการที่มนุษย์ได้สร้างเทคโนโลยีขึ้นมา ท้ายที่สุดเทคโนโลยีก็มีพลังอำนาจในการบงการพฤติกรรมของมนุษย์

นอกจากพลังภายนอกเหล่านี้แล้ว ยังมีอาการทางสังคมอีกประการหนึ่งที่ก่อให้เกิดผลลัพธ์ที่ไม่ตั้งใจขึ้นมา จอน เอลส์เตอร์ ศาสตราจารย์ด้านสังคมศาสตร์ เรียกผลสืบเนื่องจากการปฏิสัมพันธ์ทางสังคมเช่นนี้ว่าเป็น “อาการพี่น้องผู้อ่อนเยาว์” ซึ่งมีที่มาจากทฤษฎีทางเศรษฐศาสตร์ที่เรียกว่า “ทฤษฎีใยแมงมุม” หรือเรียกอีกอย่างว่า “วัฏจักรขนแกะ” ที่เรียกอย่างนี้เนื่องจากว่ามีจุดเริ่มต้นจากการอธิบายวงจรการผันผวนของการผลิตขนแกะ วัฎจักรแบบนี้เป็นแบบแผนที่ใช้ในการอธิบายปรากฎการณ์ของการเกิดผลสืบเนื่องที่ไม่ได้ตั้งใจได้หลายกรณี

เกษตรกรผู้เลี้ยงแกะต้องตัดสินใจล่วงหน้าหนึ่งปีว่าจะผลิตขนแกะป้อนตลาดจำนวนเท่าไร การตัดสินใจดังกล่าวถูกกำหนดโดยราคาขนแกะที่คาดหวังและต้นทุนในการผลิต หากปีนี้ขนแกะราคาสูงชาวนาก็คาดหวังว่าในปีหน้าขนแกะจะมีราคาสูงเช่นเดียวกัน พวกเขาก็จะผลิตขนแกะมากขึ้น เกษตรกรแต่ละคนก็คาดหวังเช่นเดียวกัน จึงทำให้มีการเลี้ยงแกะเพิ่มมากขึ้น ปริมาณขนแกะที่ผลิตออกมาจึงล้นตลาด และท้ายที่สุดทำให้ราคาขนแกะลดลง

มีสิ่งที่ไร้เหตุผลเกี่ยวกับพฤติกรรมของเกษตรกร คือ เขาคิดว่าตนเองคนเดียวที่มองเห็นปรากฎการณ์นี้ และคิดว่าเกษตรกรคนอื่นคิดไม่เหมือนเขาและคิดว่าคนอื่นคงผลิตแกะน้อยเช่นเดียวกับเขาในปีที่ผ่านมา นี่คืออาการที่มนุษย์มักจะมองว่าผู้อื่นเป็น “พี่น้องผู้เยาว์วัย” ที่ไร้เดียงสา ไม่คิดว่าผู้อื่นเขาก็คิดเป็น คำนวณได้ และวางยุทธศาสตร์เป็นเหมือนกัน

ตรงกันข้ามกับวิธีคิดแบบ “พี่น้องผู้เยาว์วัย” ยังมีวิธีคิดอีกแบบที่ก่อให้เกิดผลลัพธ์ที่ไม่ได้ตั้งใจไว้เหมือนกันคือวิธีคิดแบบ “เปลี่ยนผู้อื่นเป็นปีศาจ” วิธีคิดแบบนี้เป็นการมองว่าผู้อื่นหรือคู่แข่งมีพลังอำนาจมาก และมีความชั่วร้ายที่คอยทำลายฝ่ายตนจนเกินความเป็นจริง ซึ่งทำให้เกิดการตอบสนองที่รุนแรงและนำไปสู่ผลลัพธ์ที่ไม่ได้ตั้งใจ

ปรากฎการณ์ของการเมืองไทยในปัจจุบันมีการแพร่ระบาดของวิธีคิดทั้งสองแบบในวงกว้างนักการเมืองจำนวนมากมักคิดว่าประชาชนเป็น “ผู้ไร้เดียงสา” จึงพยายามผลักดัน พ.ร.บ.ปรองดอง และแก้ไขรัฐธรรมนูญ คาดการณ์ว่าเมื่อประชาชนเลือกพรรคตนเองมาด้วยคะแนนเสียงถึง 15 ล้านเสียง จนได้เสียงข้างมากในสภาผู้แทนราษฎร์ ประชาชนเหล่านั้นคงสนับสนุนพรรคตนเองต่อไปในการแก้รัฐธรรมนูญและการออกกฎหมายปรองดอง ส่วนประชาชนที่ไม่เลือกพรรคตนเองก็คงไม่ออกมาคัดค้านหรือหากจะมีบ้างก็คงมีไม่มาก วิธีคิดของพรรคการเมืองพรรคนี้คล้ายคลึงกับเกษตรกรผู้เลี้ยงแกะ และจุดจบของพวกเขาก็คงไม่แตกต่างกันมากนัก นั่นคือ เดินไปสู่เส้นทางแห่งความหายนะ

ส่วนวิธีคิดแบบเปลี่ยนผู้อื่นเป็นปีศาจ คือ การกล่าวหาว่าผู้อื่นมีพฤติกรรมแบบนักล่าแม่มด ในกรณีที่เกี่ยวข้องกับกฎหมายอาญามาตรา 112 โดยไม่สำรวจตรวจตราพฤติกรรมของตนเองให้ถ่องแท้ว่าตนเองกำลังทำอะไรอยู่ และมีพฤติกรรมเยี่ยงไร กฎหมายอาญามาตรา 112 ดำรงอยู่อย่างยาวนานเป็นเวลาหลายปี ในอดีตมีผู้คนละเมิดกฎหมายมาตรานี้อยู่บ้างแต่ไม่มากนัก แต่ในระยะไม่กี่ปีมานี้ หลังจากเกิดขบวนการเสื้อแดง การละเมิดกฎหมายนี้เกิดขึ้นอย่างแพร่หลาย กฎหมายดังคงเป็นเช่นเดิมแต่พฤติกรรมของคนต่างหากที่เปลี่ยนแปลง

การแก้กฎหมายเพื่อลดโทษหรือเพิ่มกระบวนการในการฟ้องให้ซับซ้อนยิ่งขึ้น ก็ไม่อาจทำให้พฤติกรรมของผู้ละเมิดกฎหมายนี้เปลี่ยนแปลงได้ และเมื่อมีคนถูกดำเนินคดีด้วยมาตรานี้ สิ่งประหลาดที่เกิดขึ้นก็คือ มาตรานี้ถูกทำให้กลายเป็นปีศาจโดยผู้ที่ละเมิดและผู้ที่อยากละเมิด ส่วนบุคคลที่พยายามให้เกิดการบังคับใช้มาตรานี้ได้ถูกกล่าวหาว่าเป็นขบวนการล่าแม่มด

นอกจากกลุ่มผู้ที่ประสงค์จะละเมิดกฎหมายมาตรานี้จะตีตราว่ากฎหมายนี้มีความร้ายกาจดุจปีศาจแล้ว พวกเขายังมองว่าประชาชนไร้เดียงสา โดยคิดว่ากลุ่มของตนสามารถกำหนดยุทธศาสตร์เพื่อเคลื่อนไหวเป็นเพียงกลุ่มเดียวกระมัง คงลืมไปว่ากลุ่มอื่นเขาก็คิดเป็นเหมือนกัน เพราะฉะนั้นหากกลุ่มนิติราษฎร์และบรรดาเสื้อแดงที่ต้องการยกเลิกมาตรานี้เคลื่อนไหว ก็ย่อมมีกลุ่มทางสังคมอีกหลายกลุ่มที่ออกมาเคลื่อนไหวในทิศทางที่ตรงกันข้ามกับพวกเขา

ผลลัพธ์ที่เกิดขึ้นจากการปฏิสัมพันธ์ทางสังคมอาจไม่เป็นดังที่กลุ่มนิติราษฎร์และบรรดาเสื้อแดงบางกลุ่มตั้งใจไว้ เส้นทางแห่งความหายนะอาจรออยู่เบื้องหน้า เฉกเช่นเดียวกับกลุ่มที่ต้องการแก้รัฐธรรมนูญ จึงขอให้ไตร่ตรอง ทบทวนพฤติกรรม และยุติการจุดชนวนแห่งความขัดแย้งเสียเถิด