พื้นเพบรรพบุรุษผมเป็นคนกรุงเก่าจังหวัดพระนครศรีอยุธยาคุ้นเคยกับน้ำหลากน้ำท่วมเป็นอย่างดี
ประวัติศาสตร์ไทยบอกให้เรารู้ว่าน้ำหลากน้ำท่วมไม่เพียงแต่เป็นมิตร หากแต่ยังช่วยรักษาเอกราชด้วยการเป็นกองกำลังธรรมชาติขับไล่ศัตรูผู้รุกรานออกไปครั้งแล้วครั้งเล่า ฤดูน้ำหลากน้ำท่วมก็ไม่ใช่ฤดูเพาะปลูกหรือฤดูเก็บเกี่ยว ธรรมชาติออกแบบแผ่นดินสุวรรณภูมิไว้ให้น้ำพัดพาแร่ธาตุและความอุดมสมบูรณ์มาทับถมเป็นปุ๋ยธรรมชาติสำหรับฤดูเพาะปลูกปีต่อไป
เสียทีที่ผมเกิดกรุงเทพฯ จึงไม่ได้ซึมซับกับวิถีของคนชนบทแม้แต่น้อย เวลาพูดจาถึงชนบทและคนยากคนจนจึงออกจะไม่ได้มาจากส่วนลึกภายในของหัวใจเพราะถึงจะได้สัมผัสได้รับรู้ ก็ต้องสารภาพว่าเป็นไปอย่างผิวเผินอย่างฉาบฉวยเต็มที จึงไม่ค่อยได้พูดได้เขียนถึงมากนัก ทางในการพูดการเขียนและความสนใจค่อนข้างจะไปในประเด็นทางการเมืองและทางตัวบทกฎหมายเสียเป็นส่วนใหญ่ แต่วันนี้ไม่เขียนไม่พูดถึงเห็นจะไม่ได้ แม้จะยังไม่ตกผลึกเต็มร้อยก็จะขอกลั่นจากความรู้สึกกึ่งดิบกึ่งสุกมาแลกเปลี่ยนกัน
ความทรงจำเกี่ยวกับอยุธยาเวลาไปเยี่ยมบ้านญาติทุก ๆ ปีก็คือรูปทรงของบ้านครับ !
แม้จะไม่สวยงาม แต่ก็มีลักษณะของบ้านทรงไทยที่มีเอกลักษณ์โดดเด่นตรงใต้ถุนสูง ประมาณ 3 เมตรจากระดับพื้นดิน หลังคาหน้าจั่วมุมไม่กว้างนัก ใต้ถุนจะมีเรือผูกอยู่กับเสาเรือน
น้ำหลากน้ำท่วมเป็นชีวิตปกติของคนอยุธยาและคนสุวรรณภูมิ !
ตั้งแต่คุณพ่อถึงวัยชราและเสียชีวิตในที่สุด ญาติ ๆ ทยอยตามไป ผมไม่ได้ไปอยุธยาเป็นประจำเหมือนวัยเด็ก แต่สิ่งที่ได้รับรู้ก็คือเครือญาติรุ่นผมไม่ได้สืบทอดวิชาชีพทำนาต่อจากพ่อแม่ ถึงจะยังมีนาอยู่ก็จ้างเขาทำ แล้วหันมาประกอบวิชาชีพอื่นตามอัตภาพและตามที่จะมีโอกาสร่ำเรียน รับราชการเป็นครูบ้าง เป็นตำรวจชั้นประทวนบ้าง ถือเป็นความก้าวหน้าของชีวิตในมุมมองของทั้งลูกและของพ่อแม่ เพราะการทำนานั้นลำบากและรายได้น้อย
สิ่งที่เกิดขึ้นเห็น ๆ มาเป็นสิบ ๆ ปีคือที่นาเริ่มแปรสภาพไปเป็นแหล่งรองรับความเจริญของเมืองหลวง
แทนที่จะทำนา เจ้าของที่นาส่วนหนึ่งขายหน้าดินให้พ่อค้า ในแม่น้ำก็มีธุรกิจดูดทราย เพื่อนำมาบำรุงธุรกิจก่อสร้างในเมืองหลวงที่ใช้ดินใช้ทรายถมที่สร้างบ้านสร้างโรงงาน ที่นาในบางอำเภอบางตำบลแปรสภาพเป็นโรงงานอุตสาหกรรม
บ้านในกรุงเทพฯแทบไม่มีทรงไทยให้เห็น มีแต่ทรงสเปน ทรงโรมัน ทรงทิวดอร์ ทรงเมดิเตอเรเนียน ฯลฯ หรือถ้าจะมีทรงไทยอยู่บ้างก็เป็นทรงไทยประยุกต์เอามาแต่หน้าจั่ว ไอ้เรื่องใต้ถุนสูงไม่มีให้เห็นอีกต่อไป เพราะไม่จำเป็นต้องรับน้ำหลากน้ำท่วม ทำไมจะต้องทำใต้ถุนสูงให้เสียพื้นที่ใช้สอย เมื่อเกิดน้ำท่วมก็รณรงค์ต่อสู้กันอย่างหนัก คิดค้นหาวิธีการไม่ให้น้ำเข้ามา เพราะถือว่าเป็นการทำลายเศรษฐกิจ
บ้านยุคใหม่ ๆ ในอยุธยาและจังหวัดอื่นก็จำลองแบบจากกรุงเทพฯไปเป็นส่วนใหญ่
บ้านทรงไทยโบราณถ้าจะมีให้เห็นบ้างก็เป็นบ้านรุ่นเก่า จำนวนหนึ่งที่สภาพเยี่ยมก็ขายยกหลังให้ผู้มีอันจะกินและมีรสนิยมนำไปปลูกประยุกต์ประดับบารมี
ไม่เพียงแต่บ้านที่เปลี่ยน วิถีชีวิตก็เปลี่ยนไปด้วย
วิถีชีวิตแบบเกษตรแม้จะยังคงอยู่ในจังหวัดภาคกลางและภาคอื่น แต่ก็เป็นเกษตรเพื่อการพาณิชย์ ปุ๋ยเคมีและยาฆ่าแมลงเริ่มมาแทนที่ปุ๋ยธรรมชาติที่มากับน้ำหลากน้ำท่วม การเพาะปลูกเริ่มไม่มีฤดูกาล จากปีละครั้งหรือ 2 ครั้ง เป็นปีละหลายครั้ง ไม่ต้องพูดถึงกรุงเทพฯที่วิถีชีวิตแทบจะแยกจากเกษตรเกือบจะสิ้นเชิง
ธรรมชาติออกแบบวิถีชีวิตของคนแถบนี้ไว้ง่าย ๆ ให้เป็นเมืองน้ำ
เราตั้งถิ่นฐานเกาะอยู่กับแม่น้ำ การเลือกทำเลเมืองหลวงก็ยึดถือแม่น้ำเป็นสำคัญ การคมนาคมการขนส่งใช้แม่น้ำลำคลองเป็นสำคัญ ระบบขนส่งมวลชนทางด้านสินค้าที่สำคัญที่สุดก็คือเรือโยงในแม่น้ำ ต่อเมื่อมีทางรถไฟจึงเกิดเป็น 2 ระบบควบคู่กันไป
กรุงเทพฯที่เคยได้สมญาว่าเวนิสตะวันออกก็บอกเล่าแล้วว่าเราเป็นมิตรกับน้ำแค่ไหน
แต่แล้วเราก็ค่อย ๆ ลืมรากเหง้าของเราเอง
จากเมืองน้ำ จากเมืองคน เราเลือกที่จะแปรเปลี่ยนบ้านเมืองของเราให้เป็นเมืองรถ เมืองถนน ทุกสรรพสิ่งรวมทั้งนโยบายและแผนพัฒนาประเทศเราเลือกที่จะสนับสนุนคนใช้รถใช้ถนน สนับสนุนให้คนใช้รถยนต์ ซึ่งก็เป็นเรื่องน่าแปลกที่เป็นนโยบายเป็นแผนของประเทศอย่างเราที่ไม่มีน้ำมันเป็นของตัวเองเป็นเรื่องเป็นราว
เมื่อ 7 ปีก่อนตอนผมย้ายบ้านมาอยู่ละแวกถนนพุทธมณฑลสาย 2 ใหม่ ๆ ยังชื่นชมเลยว่าถนนสายนี้สวยงามมาก มีลำคลอง 2 ฟากฝั่ง มีต้นไม้ใหญ่เป็นแนว 2 ข้างถนน เสียแต่ที่ถนนแคบไปหน่อย เผลอแผล็บเดียวมีการขยายถนนออกเป็นหลายเลน ขยายก็ขยายไป แต่ที่น่าเจ็บปวดก็คือมีการถมคลองทั้ง 2 ข้าง และโค่นต้นไม้ใหญ่ 2 ฟากฝั่งไปด้วย ผมว่าการขยายถนนหลาย ๆ แห่งในกรุงเทพฯและในประเทศนี้จะเป็นไปในลักษณะนี้ คุ้มกันหรือไม่กับการได้พื้นผิวจราจรเพิ่มขึ้นแลกกับลำคลองที่หายไปกลายเป็นเพียงท่อระบายน้ำ ที่ตลกก็คือถนนพุทธมณฑลสาย 2 ยุคใหม่ก็กว้างขวางและสวยอยู่หรอก โดยเฉพาะการมีเกาะกลางถนนที่นำต้นไม้ใหญ่มาปลูก ไม่รู้ว่าถ้าจะทำอย่างนี้แล้วสู้รักษาต้นไม้และลำคลองเก่าไว้ไม่ดีกว่าหรือ
ไม่ขอว่าใครในวันนี้ เพราะเราเองก็อาจจะเป็นส่วนหนึ่งของปัญหาเหมือนกัน ไม่ว่าจะรู้ตัวหรือไม่ก็ตาม
มันเหมือนกับว่าเราหลงระเริงกันมามาก
มันเหมือนกับว่าเราลืมอดีตลืมรากเหง้าของเราเองกันมานาน
น้ำท่วมใหญ่ครั้งนี้เราคิดอะไรได้บ้าง ?
เท่าที่ผมคิดได้ ก่อนจะคิดอะไรไปไกล เราน่าจะต้องปรับเปลี่ยนกระบวนทัศน์ครั้งใหญ่ให้ได้เสียก่อน
จะทำอย่างไรให้น้ำท่วมกลับไปเป็นปรากฎการณ์ธรรมชาติปรกติที่เป็นมิตรกับเรา !
และเราต้องอยู่ร่วมกับมิตรของเราให้ได้ !!
อาจจะมีโครงการมากหลาย แต่เป้าหมายของโครงการคืออะไรเป็นประเด็นสำคัญ เพื่อขจัดน้ำท่วม เพื่อป้องกันน้ำท่วม หรือเพื่อให้น้ำหลาน้ำไหลไปตามธรรมชาติโดยการทำทางน้ำให้กว้างขวางโยงใยต่อเชื่อมเหมือนในอดีต เพื่อให้น้ำไหลมาแล้วก็ไหลไปลงทะเลโดยเร็ว ไม่รุนแรง
แต่จะถกประเด็นนี้ได้ไม่ใช่เรื่องง่าย
เพราะจะต้องหันกลับมาถกถึงวิถีชีวิตที่ควรจะเป็นของมนุษย์กันเสียก่อน จะเดินหน้าไปตามแนวคิดของลัทธิทุนนิยมสุด ๆ เพิ่มการบริโภค เพิ่มการใช้จ่าย กระตุ้นเศรษฐกิจในทุกทางทุกวิถี เร่งใช้ทรัพยากรธรรม ชาติกันโดยไม่คำนึงถึงอนาคต และ ฯลฯ
เหตุการณ์ในบ้านเราวันนี้ หากมองให้เชื่อมประสานกับเหตุการณ์ในโลก ทั้งด้านภัยพิบัติ ทั้งด้านวิกฤตเศรษฐกิจที่เกิดขึ้นในศูนย์กลางทุนนิยมโลกอย่างสหรัฐอเมริกาและยุโรป การเคลื่อนไหวมวลชนในนิวยอร์ค ณ วอลสตรีท
อย่าว่าแต่เราที่เป็นหางแถวทุนนิยมเลย หัวแถวทุนนิยมยังเอาตัวแทบไม่รอด
ถึงเวลาที่เราจะคิดใหม่ทำใหม่กันได้หรือยัง ?
ประวัติศาสตร์ไทยบอกให้เรารู้ว่าน้ำหลากน้ำท่วมไม่เพียงแต่เป็นมิตร หากแต่ยังช่วยรักษาเอกราชด้วยการเป็นกองกำลังธรรมชาติขับไล่ศัตรูผู้รุกรานออกไปครั้งแล้วครั้งเล่า ฤดูน้ำหลากน้ำท่วมก็ไม่ใช่ฤดูเพาะปลูกหรือฤดูเก็บเกี่ยว ธรรมชาติออกแบบแผ่นดินสุวรรณภูมิไว้ให้น้ำพัดพาแร่ธาตุและความอุดมสมบูรณ์มาทับถมเป็นปุ๋ยธรรมชาติสำหรับฤดูเพาะปลูกปีต่อไป
เสียทีที่ผมเกิดกรุงเทพฯ จึงไม่ได้ซึมซับกับวิถีของคนชนบทแม้แต่น้อย เวลาพูดจาถึงชนบทและคนยากคนจนจึงออกจะไม่ได้มาจากส่วนลึกภายในของหัวใจเพราะถึงจะได้สัมผัสได้รับรู้ ก็ต้องสารภาพว่าเป็นไปอย่างผิวเผินอย่างฉาบฉวยเต็มที จึงไม่ค่อยได้พูดได้เขียนถึงมากนัก ทางในการพูดการเขียนและความสนใจค่อนข้างจะไปในประเด็นทางการเมืองและทางตัวบทกฎหมายเสียเป็นส่วนใหญ่ แต่วันนี้ไม่เขียนไม่พูดถึงเห็นจะไม่ได้ แม้จะยังไม่ตกผลึกเต็มร้อยก็จะขอกลั่นจากความรู้สึกกึ่งดิบกึ่งสุกมาแลกเปลี่ยนกัน
ความทรงจำเกี่ยวกับอยุธยาเวลาไปเยี่ยมบ้านญาติทุก ๆ ปีก็คือรูปทรงของบ้านครับ !
แม้จะไม่สวยงาม แต่ก็มีลักษณะของบ้านทรงไทยที่มีเอกลักษณ์โดดเด่นตรงใต้ถุนสูง ประมาณ 3 เมตรจากระดับพื้นดิน หลังคาหน้าจั่วมุมไม่กว้างนัก ใต้ถุนจะมีเรือผูกอยู่กับเสาเรือน
น้ำหลากน้ำท่วมเป็นชีวิตปกติของคนอยุธยาและคนสุวรรณภูมิ !
ตั้งแต่คุณพ่อถึงวัยชราและเสียชีวิตในที่สุด ญาติ ๆ ทยอยตามไป ผมไม่ได้ไปอยุธยาเป็นประจำเหมือนวัยเด็ก แต่สิ่งที่ได้รับรู้ก็คือเครือญาติรุ่นผมไม่ได้สืบทอดวิชาชีพทำนาต่อจากพ่อแม่ ถึงจะยังมีนาอยู่ก็จ้างเขาทำ แล้วหันมาประกอบวิชาชีพอื่นตามอัตภาพและตามที่จะมีโอกาสร่ำเรียน รับราชการเป็นครูบ้าง เป็นตำรวจชั้นประทวนบ้าง ถือเป็นความก้าวหน้าของชีวิตในมุมมองของทั้งลูกและของพ่อแม่ เพราะการทำนานั้นลำบากและรายได้น้อย
สิ่งที่เกิดขึ้นเห็น ๆ มาเป็นสิบ ๆ ปีคือที่นาเริ่มแปรสภาพไปเป็นแหล่งรองรับความเจริญของเมืองหลวง
แทนที่จะทำนา เจ้าของที่นาส่วนหนึ่งขายหน้าดินให้พ่อค้า ในแม่น้ำก็มีธุรกิจดูดทราย เพื่อนำมาบำรุงธุรกิจก่อสร้างในเมืองหลวงที่ใช้ดินใช้ทรายถมที่สร้างบ้านสร้างโรงงาน ที่นาในบางอำเภอบางตำบลแปรสภาพเป็นโรงงานอุตสาหกรรม
บ้านในกรุงเทพฯแทบไม่มีทรงไทยให้เห็น มีแต่ทรงสเปน ทรงโรมัน ทรงทิวดอร์ ทรงเมดิเตอเรเนียน ฯลฯ หรือถ้าจะมีทรงไทยอยู่บ้างก็เป็นทรงไทยประยุกต์เอามาแต่หน้าจั่ว ไอ้เรื่องใต้ถุนสูงไม่มีให้เห็นอีกต่อไป เพราะไม่จำเป็นต้องรับน้ำหลากน้ำท่วม ทำไมจะต้องทำใต้ถุนสูงให้เสียพื้นที่ใช้สอย เมื่อเกิดน้ำท่วมก็รณรงค์ต่อสู้กันอย่างหนัก คิดค้นหาวิธีการไม่ให้น้ำเข้ามา เพราะถือว่าเป็นการทำลายเศรษฐกิจ
บ้านยุคใหม่ ๆ ในอยุธยาและจังหวัดอื่นก็จำลองแบบจากกรุงเทพฯไปเป็นส่วนใหญ่
บ้านทรงไทยโบราณถ้าจะมีให้เห็นบ้างก็เป็นบ้านรุ่นเก่า จำนวนหนึ่งที่สภาพเยี่ยมก็ขายยกหลังให้ผู้มีอันจะกินและมีรสนิยมนำไปปลูกประยุกต์ประดับบารมี
ไม่เพียงแต่บ้านที่เปลี่ยน วิถีชีวิตก็เปลี่ยนไปด้วย
วิถีชีวิตแบบเกษตรแม้จะยังคงอยู่ในจังหวัดภาคกลางและภาคอื่น แต่ก็เป็นเกษตรเพื่อการพาณิชย์ ปุ๋ยเคมีและยาฆ่าแมลงเริ่มมาแทนที่ปุ๋ยธรรมชาติที่มากับน้ำหลากน้ำท่วม การเพาะปลูกเริ่มไม่มีฤดูกาล จากปีละครั้งหรือ 2 ครั้ง เป็นปีละหลายครั้ง ไม่ต้องพูดถึงกรุงเทพฯที่วิถีชีวิตแทบจะแยกจากเกษตรเกือบจะสิ้นเชิง
ธรรมชาติออกแบบวิถีชีวิตของคนแถบนี้ไว้ง่าย ๆ ให้เป็นเมืองน้ำ
เราตั้งถิ่นฐานเกาะอยู่กับแม่น้ำ การเลือกทำเลเมืองหลวงก็ยึดถือแม่น้ำเป็นสำคัญ การคมนาคมการขนส่งใช้แม่น้ำลำคลองเป็นสำคัญ ระบบขนส่งมวลชนทางด้านสินค้าที่สำคัญที่สุดก็คือเรือโยงในแม่น้ำ ต่อเมื่อมีทางรถไฟจึงเกิดเป็น 2 ระบบควบคู่กันไป
กรุงเทพฯที่เคยได้สมญาว่าเวนิสตะวันออกก็บอกเล่าแล้วว่าเราเป็นมิตรกับน้ำแค่ไหน
แต่แล้วเราก็ค่อย ๆ ลืมรากเหง้าของเราเอง
จากเมืองน้ำ จากเมืองคน เราเลือกที่จะแปรเปลี่ยนบ้านเมืองของเราให้เป็นเมืองรถ เมืองถนน ทุกสรรพสิ่งรวมทั้งนโยบายและแผนพัฒนาประเทศเราเลือกที่จะสนับสนุนคนใช้รถใช้ถนน สนับสนุนให้คนใช้รถยนต์ ซึ่งก็เป็นเรื่องน่าแปลกที่เป็นนโยบายเป็นแผนของประเทศอย่างเราที่ไม่มีน้ำมันเป็นของตัวเองเป็นเรื่องเป็นราว
เมื่อ 7 ปีก่อนตอนผมย้ายบ้านมาอยู่ละแวกถนนพุทธมณฑลสาย 2 ใหม่ ๆ ยังชื่นชมเลยว่าถนนสายนี้สวยงามมาก มีลำคลอง 2 ฟากฝั่ง มีต้นไม้ใหญ่เป็นแนว 2 ข้างถนน เสียแต่ที่ถนนแคบไปหน่อย เผลอแผล็บเดียวมีการขยายถนนออกเป็นหลายเลน ขยายก็ขยายไป แต่ที่น่าเจ็บปวดก็คือมีการถมคลองทั้ง 2 ข้าง และโค่นต้นไม้ใหญ่ 2 ฟากฝั่งไปด้วย ผมว่าการขยายถนนหลาย ๆ แห่งในกรุงเทพฯและในประเทศนี้จะเป็นไปในลักษณะนี้ คุ้มกันหรือไม่กับการได้พื้นผิวจราจรเพิ่มขึ้นแลกกับลำคลองที่หายไปกลายเป็นเพียงท่อระบายน้ำ ที่ตลกก็คือถนนพุทธมณฑลสาย 2 ยุคใหม่ก็กว้างขวางและสวยอยู่หรอก โดยเฉพาะการมีเกาะกลางถนนที่นำต้นไม้ใหญ่มาปลูก ไม่รู้ว่าถ้าจะทำอย่างนี้แล้วสู้รักษาต้นไม้และลำคลองเก่าไว้ไม่ดีกว่าหรือ
ไม่ขอว่าใครในวันนี้ เพราะเราเองก็อาจจะเป็นส่วนหนึ่งของปัญหาเหมือนกัน ไม่ว่าจะรู้ตัวหรือไม่ก็ตาม
มันเหมือนกับว่าเราหลงระเริงกันมามาก
มันเหมือนกับว่าเราลืมอดีตลืมรากเหง้าของเราเองกันมานาน
น้ำท่วมใหญ่ครั้งนี้เราคิดอะไรได้บ้าง ?
เท่าที่ผมคิดได้ ก่อนจะคิดอะไรไปไกล เราน่าจะต้องปรับเปลี่ยนกระบวนทัศน์ครั้งใหญ่ให้ได้เสียก่อน
จะทำอย่างไรให้น้ำท่วมกลับไปเป็นปรากฎการณ์ธรรมชาติปรกติที่เป็นมิตรกับเรา !
และเราต้องอยู่ร่วมกับมิตรของเราให้ได้ !!
อาจจะมีโครงการมากหลาย แต่เป้าหมายของโครงการคืออะไรเป็นประเด็นสำคัญ เพื่อขจัดน้ำท่วม เพื่อป้องกันน้ำท่วม หรือเพื่อให้น้ำหลาน้ำไหลไปตามธรรมชาติโดยการทำทางน้ำให้กว้างขวางโยงใยต่อเชื่อมเหมือนในอดีต เพื่อให้น้ำไหลมาแล้วก็ไหลไปลงทะเลโดยเร็ว ไม่รุนแรง
แต่จะถกประเด็นนี้ได้ไม่ใช่เรื่องง่าย
เพราะจะต้องหันกลับมาถกถึงวิถีชีวิตที่ควรจะเป็นของมนุษย์กันเสียก่อน จะเดินหน้าไปตามแนวคิดของลัทธิทุนนิยมสุด ๆ เพิ่มการบริโภค เพิ่มการใช้จ่าย กระตุ้นเศรษฐกิจในทุกทางทุกวิถี เร่งใช้ทรัพยากรธรรม ชาติกันโดยไม่คำนึงถึงอนาคต และ ฯลฯ
เหตุการณ์ในบ้านเราวันนี้ หากมองให้เชื่อมประสานกับเหตุการณ์ในโลก ทั้งด้านภัยพิบัติ ทั้งด้านวิกฤตเศรษฐกิจที่เกิดขึ้นในศูนย์กลางทุนนิยมโลกอย่างสหรัฐอเมริกาและยุโรป การเคลื่อนไหวมวลชนในนิวยอร์ค ณ วอลสตรีท
อย่าว่าแต่เราที่เป็นหางแถวทุนนิยมเลย หัวแถวทุนนิยมยังเอาตัวแทบไม่รอด
ถึงเวลาที่เราจะคิดใหม่ทำใหม่กันได้หรือยัง ?
