“บุญบายศรีสู่ขวัญข้าวคูณลาน”...ตระการตาปราสาทรวงข้าว สัมผัสวิถีแห่งศรัทธา ที่ "กาฬสินธุ์"

“ข้าว” ถือว่าเป็นผลผลิตที่สำคัญของประเทศไทย เป็นสิ่งสำคัญที่ชาวนาในประเทศนั้นมีความเชื่อถือเกี่ยวกับพระแม่โพสพ ข้าวจึงถือว่าเป็นสิ่งวิเศษของชาวนาโดยเฉพาะชาวอีสาน ที่นอกจากมีอาชีพปลูกข้าวเป็นส่วนใหญ่แล้วยังมีประเพณีที่เกี่ยวกับข้าวอันหลากหลาย จึงมีพิธีกรรมสืบสานมรดกประเพณีในแต่ละท้องถิ่นต่อๆ กันมา ที่กาฬสินธุ์ก็เช่นกัน มีพีธีที่เรียกว่า “บุญบายศรีสู่ขวัญข้าวคูณลาน” (คูนลาน) ถือว่าเป็นประเพณีที่ยิ่งใหญ่ของชาวกาฬสินธุ์ ซึ่งทาง “การท่องเที่ยวแห่งประเทศไทย”(ททท.) ได้ร่วมส่งเสริมประชาสัมพันธ์ให้เป็นที่รู้จักกันอย่างแพร่หลายมากขึ้น

คำว่า “คูณลาน” หมายถึง เพิ่ม หรือทำให้มากขึ้น ส่วนคำว่า “ลาน” คือ สถานที่สำหรับนวดข้าว ซึ่งการนำข้าว ที่นวดแล้วกองขึ้นให้สูง เรียกว่า “คูณลาน” ข้าวกับการทำบุญในศาสนานั้นอยู่คู่กันไม่มีวันแยกจากกันได้ ดังนั้นการทำบุญคูณลานจึงเป็นสิ่งที่ชาวนาต้องทำทุกปีหลังเก็บเกี่ยว

สำหรับบุญคูณลานของชาวตำบลเหนือ อ.เมือง จ.กาฬสินธุ์นั้น ได้มีการดัดแปลงบางส่วนคือการทำบุญคูณลานสมัยก่อนนี้ จะมีบางครอบครัวนวดข้าวยังไม่เสร็จ เมื่อชาวบ้านส่วนใหญ่ทำบุญคูณลานของตนเองยังไม่นวด จึงนำมัดข้าวที่ยังไม่แยกเมล็ดข้าวออกมาถวายวัด ทำให้เกิดความคิดว่าควรจะนำมัดข้าวมาทำเป็นศิลปะสักอย่างให้ดูสวยงาม ประมาณ พ.ศ. 2537 นายสมนึก บัวแพ จึงได้นำต้นแบบและแนวคิดในการทำปราสาทด้วยรวงข้าว ชาวบ้านจึงได้ลองทำดูปรากฏว่าเป็นที่ประทับใจ จึงได้ดำเนินการเป็นบุญคูณลานที่มีปราสาทสร้างด้วยรวงข้าวตั้งแต่นั้นมาและมีพัฒนาการเรื่อยๆ จนกระทั่งมีรูปแบบและขนาดที่เป็นอยู่ในปัจจุบัน

หลังจากเก็บเกี่ยวข้าวเสร็จแล้วชาวบ้านจะนำมัดข้าวมารวมกันที่วัด หรือถ้าใครมีปัญหาไม่สามารถนำข้าวมาได้ก็จะแจ้งมาทางวัดก็จะให้ความสะดวก โดยการนำรถไปรับถึงทุ่งนาก็มี หลักจากนั้นชาวบ้านก็จะประชุมกำหนดวันงาน ซึ่งจะจัดในวันขึ้น 3 ค่ำ เดือน 3 เพราะโบราณอีสานถือว่าฟ้าเปิดประตูฝน คนโบราณจะสังเกตอากาศในวันขึ้น 3 ค่ำ เดือน 3 เป็นวันทำนายฝนตกประจำปี แต่การกำหนดวันก็จะไม่ตรงเสียทีเดียวเพราะมีเหตุผลหลายอย่างประกอบกัน

การสร้างปราสาทรวงข้าวของชาวบ้านในตำบลเหนือ นั้น จะมีหมู่บ้าน 12 หมู่บ้าน ซึ่งแต่ละหมู่บ้านจะหมุนเวียนกันมาร่วมสร้างโครงสร้างและเลือกรวงข้าวที่สวยงามจากนั้นนำรวงข้าวมามัดเป็นกำแล้วนำขึ้นประดับตกแต่งเป็นปราสาทรวงข้าวก่อนที่จะถึงวันงานก็จะทำการประดับตกแต่งให้ดูสวยงามอีกครั้ง โดยใช้เวลาในการสร้างประมาณ 45 วัน แรงงานทั้งหมดนั้นเกิดจากชาวบ้านไม่มีการคิดค่าแรง ทุกคนทำด้วยความเต็มใจ เกิดจากความสามัคคี ร่วมแรงร่วมใจ ถือว่าเป็นความภูมิใจของชาวบ้านนั้นเอง

ในวันงานตอนเช้านั้น ชาวบ้านก็จะมาร่วมกันทำบุญตักบาตรกันที่หน้าลานปราสาทรวงข้าวในตอนเช้า ซึ่งจะมีพระสงฆ์ออกมาบิณฑบาต จากนั้นก็จะร่วมกันสวดมนต์รับพร และร่วมรับประทานอาหารภายในวัด มีบรรยากาศอบอุ่นเป็นกันเองของชาวบ้าน


จากนั้นก็จะเป็นพิธีบวงสรวงบูชาพระแม่โพสพ เพื่อที่จะได้ระลึกถึงผู้มีพระคุณพระแม่โพสพ ที่ทำให้ข้าวกล้าในนาเจริญงอกงามได้ผลตามที่ต้องการ รวมทั้งยังต้องฝากข้าวกล้าในนาไว้กับพระแม่โพสพให้ท่านดูแล ให้ข้าวในนาเจริญงอกงามปราศจากภัยทั้งปวง เมื่อบวงสรวงเสร็จแล้วจึงทำพีธีบายศรีสู่ขวัญข้าว โดยมีเครื่องเชิญขวัญที่เรียกว่า “บายศรี” และผู้นำทำพิธีเรียกว่า “หมอขวัญ” ซึ่งเป็นพิธีกรรมในการเรียกขวัญข้าว เรียกขวัญพระแม่โพสพที่ตกหล่นตามท้องนาขึ้นสู่ยุ้งฉาง เมื่อบายศรีเสร็จแล้วชาวบ้านนำสายสิญจน์มาพันมัดข้าวรอบปราสาทรวงข้าว

จากนั้นช่วงบ่ายชาวบ้านก็จะทำขบวนแห่อันเชิญภาพพระแม่โพสพ,แห่ปราสาทรวงข้าวจำลอง และขบวนฟ้อนรำของชาวบ้านและนักเรียนจากสถานศึกษาในเขตตำบลเหนือ ตามแต่จะสามารถจัดได้ผ่านชุมชนต่างๆ มาที่บริเวณจัดงานที่ วัดเศวตวันวนาราม ซึ่งเป็นศูนย์รวมกิจกรรมของตำบลเหนือและเป็นที่ตั้งของปราสาทรวงข้าว


นับว่าประเพณี “บุญบายศรีสู่ขวัญข้าวคูณลาน” ถือว่าเป็นประเพณีที่ยิ่งใหญ่ มีเอกลักษณ์เฉพาะถิ่น และมีความโดดเด่นแตกต่างจากประเพณีบุญคูณลานทั่วไป โดยเฉพาะปราสาทรวงข้าวที่เกิดจากแรงงานศรัทธา ถือว่าเป็นศิลปะแห่งศรัทธาในพระแม่โพสพที่ที่เปี่ยมไปด้วยคุณค่า และยังเป็นสื่อสะท้อนอันชัดเจนให้เห็นถึงเอกลักษณ์ทางวิถีวัฒนธรรมไทยของชาวบ้านในเทศบาลตำบลเหนือ จ.กาฬสินธุ์ อย่างแท้จริง


* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

สามารถส่งข้อมูลข่าวสารด้านการท่องเที่ยว-อาหารมาได้ที่ กอง บก.ข่าวท่องเที่ยว แฟกซ์ 0-2629-4467 อีเมล์ travel_astvmgr@hotmail.com