คนไทยเรามีสำนวนที่เกี่ยวกับช้างมากมาย เช่น “ฆ่าช้างเอางา” ซึ่งหมายถึง การทำลายสิ่งมีค่า เพื่อเอาประโยชน์ส่วนเดียว “ช้างตายทั้งตัว เอาใบบัวมาปิด” ซึ่งหมายถึง ความผิดร้ายแรงที่ถึงจะปิดเท่าไร หรือ อย่างไร ก็เป็นที่รู้กันทั่ว “ช้างเท้าหน้า” หมายถึง มีความสำคัญ และ “ช้างสาร งูเห่า ข้าเก่า เมียรัก” ซึ่งหมายถึง คนเก่าแก่ ใกล้ชิดที่ถ้าให้ความไว้วางใจจนเกินไป อาจก่อให้เกิดความเสียหายได้ การมีสำนวนเกี่ยวกับช้างมากมายเช่นนี้ เพราะ ช้างเป็นสัตว์ที่เรามีความรู้สึกผูกพันจนนับเป็นสัตว์คู่บ้าน คู่เมืองนั่นเอง
เราทุกคนรู้ว่า ช้างเป็นสัตว์บกที่มีขนาดใหญ่ที่สุดในโลก ถึงแม้วาฬจะมีขนาดใหญ่กว่ามากก็ตาม แต่วาฬก็เป็นสัตว์น้ำที่อาศัยอยู่ในทะเล การศึกษาฟอสซิลของช้างได้ทำให้นักชีววิทยาดึกดำบรรพ์รู้ว่า บรรพสัตว์ของช้าง (Proboscidean) ได้ถือกำเนิดบนโลกเมื่อประมาณ 55 ล้านปีก่อนนี้ทั้งในแอฟริกาและเอเชียตะวันตกเฉียงใต้ แล้วได้เดินทางแพร่พันธุ์ไปทั่วทุกภูมิภาคของโลกในเวลาต่อมา จากนั้นกระบวนการวิวัฒนาการก็ได้ทำให้ Proboscidean กลายพันธุ์ไปเป็นสัตว์ Moritherium ที่มีขนาดตัวเล็กเท่าหมู และมีงา 2 งา ครั้นเมื่อถึงยุค Eocene คือเมื่อ 25 ล้านปีก่อนนี้ ตัว Palaeomastodon ซึ่งเป็นต้นกำเนิดของช้างปัจจุบันก็ได้เดินทางขึ้นเหนือแล้วกลายพันธุ์เป็นช้าง Mammut ที่ชอบกินใบหญ้าและใบไม้ จนกระทั่งถึงยุค Miocene พันธุ์ช้างก็ได้แบ่งแยกออกเป็น 2 สาย คือ ช้างเอเชีย (Elephas) และ ช้างแอฟริกา (Loxodonta)
ช้างแอฟริกาที่เป็นตัวผู้ เวลาโตเต็มที่อาจสูงถึง 4 เมตร และหนักถึง 6 ตัน แต่ถ้าเป็นตัวเมียก็ไม่สูงใหญ่นัก ช้างชอบอาศัยเป็นฝูงที่มีสมาชิก 20-30 ตัว และมีช้างตัวเมียเป็นผู้นำ ทั้งนี้อาจเป็นเพราะช้างตัวเมีย มีความสุขุม ไม่บ้าบิ่น และค่อนข้างระมัดระวังตัว จึงสามารถนำครอบครัวสู่สถานที่ที่ปลอดภัย และสงบเงียบ ที่ปราศจากสัตว์อื่นคุกคามได้ ช้างแอฟริกาชอบใช้ชีวิตตามต้นไม้ในป่า คือ ไม่มีที่อยู่อาศัยเป็นหลักแหล่ง ในวันที่อากาศร้อน มันจะยืนหลบร่มหรือไม่ก็ยืนหลับ โดยไม่คุกเข่านอน พออากาศเย็นลง มันก็จะเดินหาอาหารและน้ำ เพราะอาหารหลักของช้างคือใบไม้และผลไม้ ดังนั้น มันจึงชอบสถานที่มีต้นไม้และน้ำอุดมสมบูรณ์ โดยเฉพาะต้น Musanga, Acacia, Baobab และ Euphoibia ซึ่งมีใบเขียวชอุ่ม และไม่ผลัดใบ เราหลายคนคงคิดว่า งาคืออวัยวะสำคัญของช้าง แต่ในความเป็นจริงอวัยวะสำคัญที่สุดของช้าง คือ งวง เพราะ ถ้างวงถูกทำร้ายจนพิการ ช้างจะตาย ทั้งนี้เพราะนอกจากช้างต้องใช้งวงในการหายใจ ดื่มน้ำ และดมกลิ่นแล้ว ยังต้องใช้งวงในการหยิบอาหารเข้าปาก หรือเวลามันต้องการอาบน้ำ มันก็จะใช้งวงสูบน้ำแล้วพ่นน้ำใส่หลัง เพื่อระบายความร้อนในตัว เวลาดมกลิ่น มันใช้งวงที่ทอดดิ่งลง ดมกลิ่นพื้นดิน เวลารู้สึกว่ามีอันตราย มันจะยกงวงขึ้นสูงเหนือหัว เพื่อสูดลม งวงช้างที่แข็งแรง สามารถใช้ยกขอนไม้ขนาดใหญ่ได้
อวัยวะที่โดดเด่นอีกชิ้นหนึ่งของช้างคือ หู ถึงจะมีขนาดใหญ่ แต่ความสามารถในการได้ยินของมันก็ไม่ดีเท่าสัตว์อื่น เวลามันตกใจ มันจะสะบัดหูไปมา แล้วยกงวงขึ้นสูดอากาศ เพราะตามีขนาดเล็ก สายตามันจึงไม่ดี จนบางครั้ง ถ้าเราไม่ขยับเขยื้อน ช้างป่าอาจเดินเข้าใกล้ โดยไม่เห็นเราเลยก็ได้
ช้างแอฟริกาตัวผู้ทุกตัวมีงายาว งาช้างที่โตเต็มที่อาจยาวถึงสองเมตร ส่วนช้างตัวเมียมีงาที่สั้นกว่า ตามปกติเวลาใช้ไปๆ งาช้างจะกร่อนจนบางครั้งก็หัก แต่งวงสามารถงอกใหม่ได้ เหมือนเล็บคนที่ถูกตัดเท่าไร ก็งอกใหม่ได้เรื่อย ดังนั้น ช้างตัวผู้ที่ชรา หากมันรู้จักใช้งาอย่างระมัดระวัง งาจะใหญ่และยาว
ขาช้างมีสองส่วน โดยส่วนบนยาวและส่วนล่างจะสั้น จึงแตกต่างจากม้า หรือเลียงผาที่มีขาส่วนล่างยาว แต่ส่วนบนสั้น ด้วยเหตุนี้ช้างจึงวิ่งไม่ได้เร็วเหมือนม้า แต่ก็เดินได้เร็วประมาณ 25 กิโลเมตร/ชั่วโมง ในการเดินช่วงสั้น แต่ถ้าเดินนาน ความเร็วก็ลดลงครึ่งหนึ่ง ช้างบางตัวอาจเดินได้ไกลถึง 80 กิโลเมตร ใน 1 วัน เพื่อหาน้ำหรืออาหาร ข้อสังเกตหนึ่งที่น่าสนใจคือ ทั้งที่ตัวมีขนาดใหญ่ แต่ช้างก็เดินได้เงียบ เพราะก้าวหนึ่งๆ ของช้างยาวประมาณ 2 เมตร ดังนั้น ถ้าคูมีขนาดกว้างกว่า 2 เมตร ช้างจะข้ามคูไม่ได้ เพราะมันกระโดดไม่เป็น ช้างว่ายน้ำได้ดี โดยมันจะชูงวงขึ้นเหนือผิวน้ำ เพื่อหายใจ ในขณะที่ลำตัวอยู่ใต้ผิวน้ำ
การมีลำตัวที่มีขนาดใหญ่ ทำให้สัตว์อื่นๆ ไม่ชอบทำร้ายมัน แต่สิงโตอาจฆ่าช้างได้ (ถ้าช้างป่วย พิการ หรือ ใกล้ตาย) มันสามารถอยู่ร่วมกับสัตว์อื่นได้อย่างสันติ ตามปกติช้างไม่ชอบคน แต่ก็ไม่ไล่ฆ่าคน นอกจากเวลาถูกคนทำร้าย เวลาช้างโกรธ มันจะส่งเสียงร้องแปร๋น แล้ววิ่งเข้าหาศัตรูพร้อมชูงวงร่า
คนป่าแอฟริกาบางกลุ่ม ฆ่าช้างเป็นอาหาร โดยใช้กับดักที่ขุดเป็นหลุม และมีใบไม้ปิดปากหลุม ช้างแก่มักรู้ตัวจึงเดินไม่ตกหลุม แต่ช้างหนุ่ม-สาว ตกหลุมบ่อยกว่า เวลาฆ่าช้าง คนป่าจะใช้หอกที่เคลือบยาพิษ พุ่งแทง ขณะถูกพิษ ช้างจะเดินไปๆจนหมดแรง แล้วยอมให้พรานฆ่าในที่สุด ส่วนคนยุโรปนั้นนิยมฆ่าช้างด้วยปืน และบางคนฆ่าช้างเพื่อเอางาไปขาย ซึ่งได้ราคาดีจนในสมัยหนึ่ง ช้างเกือบสูญพันธุ์เพราะถูกฆ่ามาก
ถึงแม้ช้างตามปกติจะไม่ทำร้ายคน แต่ในหลายโอกาส มันก็สามารถสร้างความรำคาญได้ เพราะเวลาชาวบ้านทำไร่ข้าวโพดหรือมันฝรั่ง ช้างป่ามักจะแอบบุกรุกเข้าไป ขโมยพืชที่ชาวบ้านปลูก เพื่อเอาไปกินในเวลากลางคืน เพราะช้างต้องการอาหารมาก ดังนั้น ชาวบ้านจึงต้องระมัดระวังตัวโดยการให้สัญญาณ เวลาเห็นช้างบุก เพื่อเพื่อนบ้านจะได้ช่วยขับไล่ช้างไป
ช้างโทน เป็นช้างที่ชอบอยู่โดดเดี่ยวนับเป็นช้างอันตราย เพราะดุร้ายมากจากการอาจเคยถูกทำร้ายมาก่อน มันจึงมีอารมณ์เสียบ่อย ซึ่งมีผลทำให้ช้างตัวอื่นทนไม่ได้ จึงขับไล่มันออกจากฝูง หรือบางตัวอาจเสียงาไป ทำให้หาอาหารไม่ได้ จึงต้องบุกทำลายไร่นา เหยียบย่ำกระท่อมของชาวไร่ เพื่อระบายอารมณ์ ในการสืบพันธุ์ ช้างตัวเมียจะท้องนาน 660 วัน และตามปกติทุก 2 ปี ช้างตัวเมียจึงจะคลอดลูกครั้งหนึ่ง และบางครั้งก็จะให้ลูกแฝด แต่ก็ไม่บ่อย ลูกช้างที่เกิดใหม่จะหนักประมาณ 100 กิโลกรัม และมีขนาดเล็กกว่าลา และมีขนดกแต่เมื่อเวลาผ่านไปๆ ขนก็จะร่วงไปๆ ขณะมันยังเล็ก ทั้งแม่และช้างตัวอื่นๆ จะมีบทบาทดูแลและปกป้องมัน ลูกช้างกินอาหารมากประมาณ 5% ของน้ำหนักตัว และดื่มน้ำประมาณวันละ 40 แกลลอน เมื่อโตเต็มที่ตัวผู้จะหนักถึง 6.5 ตัน และตัวเมียจะหนักประมาณ 4 ตัน
ในช่วง 4 ปีแรกของชีวิต ลูกช้างผูกพันและติดแม่มาก เมื่ออายุ 18 ปี มันจะโตเต็มที่ ช้างแอฟริกาตัวเมียมีอายุยืนถึง 60 ปี เวลาช้างรู้ว่าลูกมันจะมีอันตราย ช้างตัวเมียจะส่งสัญญาณให้ลูกรู้ทันที ถ้าแม่ช้างตายลง ช้างตัวเมียตัวอื่นก็จะรับลูกช้างที่กำพร้าแม่ไปเป็นลูกบุญธรรม ช้างแอฟริกันเลี้ยงง่ายและเรียนรู้เร็ว อีกทั้งซื่อสัตย์และอุทิศตัวให้นายมาก ช้างที่โตเต็มที่จะแข็งแรงมากเท่าวัวประมาณ 20 ตัว(อ่านต่ออังคารหน้า)
สุทัศน์ ยกส้าน ผู้เชี่ยวชาญพิเศษ สสวท
ชุดวิทยาการแห่งอารยะ ไขปริศนาวิทยาการ โดย ศ.ดร.สุทัศน์ ยกส้าน ราคาเล่มละ 140 บาท มีจำหน่ายแล้วตามร้านหนังสือทั่วไป
หรือสั่งซื้อได้ที่สำนักพิมพ์สารคดี
28-30 ถนนปรินายก แขวงบ้านพานถม
เขตพระนคร กรุงเทพฯ 10200
โทร. 0-2281-6110 และ 0-2281-6240-2
โทรสาร 0-2282-7003
เช็คหรือธนาณัติสั่งจ่าย บริษัท วิริยะธุรกิจ จำกัด
ปท. วังเทวะเวสม์ 10205