อาจเป็นเวลาไม่นานนักกับระยะเวลาที่เครื่องมือจัดการความคิดอันโด่งดังเครื่องมือหนึ่งของโลกที่มีชื่อว่า "Mind Map" ได้รับการเผยแพร่เข้ามาในประเทศไทย แต่ด้วยความเรียบง่าย และประสิทธิภาพในการจัดระบบความคิดของเครื่องมือดังกล่าว ชั่วเวลาเพียง 10 ปีก็ทำให้ชื่อของ Mind Map เป็นชื่อที่คนไทยหลายคนต้องยกนิ้วให้ในความสามารถ
Mind Map เป็นผลงานการคิดค้นของ "โทนี บูซาน" ผู้ค้นพบหลักสำคัญที่ช่วยในการเรียนรู้ของสมอง นั่นก็คือ การเชื่อมโยงกันของข้อมูล และการใช้จินตนาการ รวมถึงได้ปรับเปลี่ยนเทคนิคการจดบันทึกเสียใหม่ โดยเน้นให้มีสีสัน มีการเชื่อมโยง ตลอดจนนำสัญลักษณ์ภาพวาดเข้ามาเกี่ยวข้อง ซึ่งเขาได้พิสูจน์แล้วว่า เทคนิคดังกล่าวสามารถช่วยให้สมองจดจำได้ดียิ่งขึ้น
แต่หากคนไทยต้องรอศึกษาศาสตร์การจดบันทึก Mind Map จากผู้คิดค้นอย่างโทนี บูซานเพียงคนเดียว อาจต้องรออีกนานหลายปี ดังนั้น ในช่วงหนึ่งทศวรรษที่ผ่านมานี้ จึงมีคนไทยหลายคนที่มีโอกาสเดินทางไปศึกษาต่อในต่างแดนหยิบเรื่องของ Mind Map มาเปิดโลกทัศน์ให้คนไทยในประเทศได้รับรู้ ไม่ว่าจะเป็น ศาสตราจารย์ ดร. ชัยอนันต์ สมุทวาณิช หรือคุณหนูดี วนิษา เรซ และก็ยังมีคนไทยอีกคนหนึ่งที่บินข้ามน้ำข้ามทะเลไปอบรมโดยตรงกับเจ้าของความคิด รวมถึงได้สิทธิ์ในการเปิดอบรม Mind Map ในประเทศไทยด้วย เขาคนนั้นก็คือ "ธัญญา ผลอนันต์" จากบูซานเซ็นเตอร์
อาจารย์ธัญญา เล่าถึง ประสบการณ์ของเขาก่อนเข้ามาสู่โลกของ Mind Map ว่า แต่เดิมนั้น เขาเป็นผู้ที่รักในการอ่านหนังสือเป็นชีวิตจิตใจ และความรักในตัวหนังสือจึงได้ผลักดันให้เขาก้าวเข้าสู่วิชาชีพสื่อสารมวลชน โดยทำงานเป็นนักข่าวอยู่ระยะหนึ่งเลยทีเดียว หลังจากนั้น เขาก็พบว่า ตนเองรักการเดินทางด้วยเช่นกัน จึงได้ลาออกจากการทำงาน และหันเดินทางไปยังสถานที่ต่าง ๆ เพื่อสะสมประสบการณ์
"ทำมาหลายอาชีพ หนังสือพิมพ์ก็เคยทำ อยู่แบงก์ก็เคยอยู่ แต่สุดท้ายก็ได้มาทำงานในสายพัฒนาทรัพยากรมนุษย์ เป็นงานที่ทำนานที่สุด 15 ปี แต่เมื่อทำงานอาชีพนี้ มันก็มีปัญหาตามมาว่า การเรียนการสอน การฝึกอบรมมันไม่ได้ตามที่เราต้องการ รวมถึงมีคำสั่งจากหัวหน้าว่า ให้ลองไปหาวิธีฝึกให้คนคิดเป็นสิ ให้เรามาสอนให้คนคิดจะทำได้ไหม ก็ไปเสิร์ชดู และเจอ Mind Mapว่าเป็นเครื่องมือที่สอนให้คนคิดเป็น ก็เลยไปอบรมมา ตอนนั้นก็เลยทำงานด้วย สอนเสาร์อาทิตย์ด้วย ทำไป ๆ เอ๊ะ มันได้ผล ดีกว่าทำงานประจำ เลยออกมารับอบรม Mind Mapเต็มเวลา นี่คือที่มาที่ไป"
"เริ่มมาสอนจริง ๆ จัง ๆ ประมาณ 8 ปี สองปีแรกยังเป็นลูกจ้างเขาด้วย สอนด้วย เริ่มสอนแบบเล็ก ๆ ก่อน เปิดสอนช่วงแรก ๆ ไม่ค่อยมีคนรู้จัก ส่วนหนึ่งอาจเพราะเขาไม่ค่อยศรัทธาด้วย แต่ยิ่งสอนไป ยิ่งคนเอาไปใช้มากขึ้น ๆ มันได้ผลจริง คนที่ผมสอนเขาก็เอาไปใช้ ไปบอกต่อ เผยแพร่ต่อ จากปีแรกมีแค่ 7 รุ่น ปี พ.ศ. 2551 ที่ผ่านมามีถึง 200 กว่ารุ่น"
ยิ่งไปกว่านั้น ในช่วง 2 - 3 ปีที่ผ่านมา สาวอัจฉริยะสร้างได้ หนูดี วนิษา เรซ ซึ่งโด่งดังจากการนำเทคนิคเสริมสร้างอัจฉริยภาพในด้านต่าง ๆ รวมถึง Mind Map มาโปรโมตในวงกว้าง ทำให้ชื่อของ Mind Map เป็นที่รู้จักมากยิ่งขึ้น
Mind Mapมีผลต่อการจำ?
หลายคนอาจสงสัยว่า เหตุใด แค่การลากปากกาสีขีดเป็นเส้นเชื่อมโยงสิ่งต่าง ๆ ที่เกี่ยวข้องเข้าด้วยกัน มีข้อความหรือคำสั้น ๆ คอยให้ความหมายกำกับ จึงกลายเป็นเครื่องมือช่วยจำชั้นยอด อาจารย์ธัญญาได้ยกตัวอย่างของโทนี บูซานให้ฟังว่า ในอดีต เขาเป็นคนที่ชอบเรียนรู้มาก แต่เมื่อนานวันไป เขาเริ่มพบว่า ความจำของเขายิ่งด้อยลง ๆ จนในที่สุด โทนี บูซานถึงกับไม่ชอบการเรียนรู้ไปโดยปริยาย แต่เมื่อเขาลองขีดเส้นใต้ข้อความสำคัญ หรือใช้ปากกาสีวงกลมรอบคำสำคัญในสมุดจดของเขาแล้ว กลับพบว่า ความจำของเขาเริ่มกลับมาดีดังเดิม และเมื่อได้สังเกตการจดบันทึกของเพื่อน ๆ ร่วมชั้นเรียนก็พบว่าทุกคนต่างจดบันทึกในลักษณะเดียวกัน คืออัดตัวหนังสือแน่นหน้ากระดาษไปหมด นั่นทำให้เขาเริ่มตระหนักว่า สมองของคนทั้งโลกถูกบางสิ่งบางอย่างขวางไม่ให้ทำงานได้อย่างมีประสิทธิภาพ
"คนเราจะจำสิ่งหนึ่งสิ่งใดได้มาจากเหตุผลสองประการ หนึ่งคือ สิ่งนั้นมีความสำคัญกับชีวิตเรา เราจึงจะจำ ส่วนข้อสองก็คือเกิดจากการทำซ้ำบ่อย ๆ จนจำได้ไปเอง เช่น ชื่อ ชื่อเราจำได้ เพราะมีความสำคัญกับเรา มนุษย์จำได้ว่าอะไรเป็นพิษ กินแล้วตาย ฯลฯ แต่ถ้าไม่ใช่สิ่งสำคัญ เรามักจะไม่จำ ดังนั้นเราจึงต้องทำซ้ำ ๆ แต่คนเราก็ไม่อยากทำซ้ำบ่อย ๆ จึงต้องหาทางทำให้สมองทำงานอย่างมีประสิทธิภาพมากขึ้น"
"การลืมกับการจำ ก็เหมือนหยินหยาง ทุกอย่างที่ได้มามันก็จะเก็บไว้ในสมองเรา แต่ว่า การลืมคือเราดึงออกมาใช้ไม่ได้ คนเราคิดว่าฟังครั้งเดียว เห็นครั้งเดียว แล้วคิดว่าจะจำได้ แต่มันไม่ใช่ ต้องทำซ้ำ ๆ ถ้าใช้ Mind Mapจะเน้นการทำงานของสมองทั้งสองซีก ซึ่งจะนำไปสู่ความจำ ยกตัวอย่างเหมือนเราเห็นตัวหนังสือ เราจะจำไม่ค่อยได้ แต่พอเป็นภาพเป็นสี เราจำง่ายขึ้น เพราะสมองเราจะจำเป็นภาพ เราก็เอาความคิดความรู้ที่มีมาทำให้เป็นภาพเป็นสี เราก็จะจำได้"
ใช้แก้ปัญหา-ระดมสมอง
นอกจากนั้น อาจารย์ยังยกอีกประเด็นหนึ่งเกี่ยวกับการแก้ปัญหา ที่ Mind Map สามารถช่วยได้
"อาจกล่าวได้ว่า Mind Map เป็นเครื่องมือที่มีประโยชน์หลากหลาย ใช้แก้ปัญหาก็ได้ เพราะเราสามารถเอาสิ่งที่เป็นประเด็นปัญหามาวางใส่ในแมป พอเห็นประเด็นปัญหาก็จะเห็นข้อมูลที่มันเชื่อมโยง พอเห็นภาพรวม ก็จะทราบว่าปัญหาแบบนี้จะมีทางออกกี่ทาง อะไรคือปัญหาหลักปัญหารอง พอมองปัญหาจากมุมนี้ ทางเลือกและการตัดสินใจก็น่าจะดีกว่า เราสามารถระดมความคิด หาวิธีแก้ปัญหามา ว่าจะแก้ยังไง คิดได้เป็นกระบวนการมากขึ้น"
ปัญหาหนักใจ
"สิ่งที่ผมห่วงและกังวลคือการใช้ฟอร์มผิดกันเยอะ เด็ก ๆ รู้จัก Mind Mapผ่านกระทรวงศึกษาธิการ แต่มีไม่ถึง 10 เปอร์เซ็นต์ที่เขียนถูก ส่วนมากจะลากเส้นไว้ แล้วก็มีวงกลม จากนั้นก็ให้เด็กเอาความคิดไปใส่วงกลม หารู้ไม่ว่านั่นคือการล้อมความคิดไว้ ซึ่งเป็นการเขียนที่ผิด"
"วิธีที่ถูกมันดีกว่าวิธีที่ผิดเยอะเลย ผิดกับถูกมันต่างกันยังไง ถ้าคุณไปล้อมความคิดด้วยวงกลม หรือสอนการใช้ที่ผิดวิธี สุดท้ายแล้วจะทำให้ความคิดไม่สามารถต่อยอดได้ เมื่อมันคิดไม่ออก คิดไม่ได้ ก็ไม่น่าจำ วันหนึ่งเด็กก็อาจจะคิดว่า Mind Mapไม่เห็นได้เรื่องเลย แต่ถ้าสอนสิ่งที่ถูกต้องมันช่วยให้เขาได้ทั้งสองอย่าง คือทั้งจำได้และคิดได้"
"ในเรื่องของการศึกษา กระทรวงฯ จะมีบทบาทเยอะ คนจะเชื่อกระทรวง เชื่อศึกษานิเทศก์ แต่บางทีการนำเสนอผิด ๆ ก็ทำให้ทั่วทั้งประเทศผิดไป มันเหมือนกับว่า เราเป็นครูสอนพละ แล้วเราเอาลูกรักบี้มา บอกว่านี่คือฟุตบอล
ตอนนี้เด็กไทย 70 - 80 เปอร์เซ็นต์กำลังนึกว่าลูกรักบี้คือลูกฟุตบอล ทางแก้คือให้เผยแพร่ในสิ่งที่ถูกต้องออกไปให้มากที่สุด ซึ่งก็โชคดีที่ในรุ่นต่อ ๆ มามีครูมาเรียนหลายคน"
"ความฝันของผมคืออยากให้คนไทยใช้ Mind Mapให้ถูกต้อง ใช้แมปเพื่อความคิดสร้างสรรค์ ใช้แก้ปัญหาของตัวเอง เพราะใน พ.ศนี้ คนไทยคิดไม่ค่อยเป็น Mind Mapอาจไม่ใช่เครื่องมือที่ดีที่สุดแต่มันช่วยให้เราคิดเป็น ทำให้อนาคตของเราแต่ละคนก้าวไปข้างหน้าได้ดีขึ้น"
พร้อมกันนี้ อาจารย์ธัญญายังได้ฝากถึงคุณพ่อคุณแม่ที่ต้องการส่งเสริมอัจฉริยภาพของลูก ๆ ด้วยว่า อยากให้ลูกเป็นอะไร อย่าเที่ยวแต่สั่งแต่สอนลูก แต่ควรทำให้ดูเป็นตัวอย่าง
"ถ้าพ่อแม่อยากให้ลูกเป็นอะไร ตัวเองต้องเป็นก่อน ถ้าแม่อยากให้ลูกอ่านหนังสือ แต่ตัวเองกลับบ้านดูละคร พ่อดูกีฬา บอกให้ลูกอ่านหนังสือ ลูกก็คงไม่อ่านหรอก ถ้าอยากให้ลูกอ่าน เราต้องทำให้ดู อย่าเที่ยวแต่สั่งโน่นสั่งนี่ อันนี้เป็นพื้นฐานการเรียนรู้ ผมเป็นนักอ่าน ก็อ่านกันทั้งบ้าน"
กฎการใช้ Mind Map
1. แก่นแกน (ภาพหัวเรื่อง) มีขนาดพอเหมาะ ไม่ใหญ่หรือเล็กเกินไป
2. ห้ามล้อมแก่นแกนด้วยเส้นรอบวงใด ๆ ทั้งสิ้น เว้นแต่ว่ามีนัยสัมพันธ์กับเรื่องนั้น ๆ
3. เส้นของกิ่งแก้วต้องเชื่อมโยงกับแก่นแกนเสมอ
4. กิ่งก้อยที่แตกออกจากกิ่งแก้วควรมีสีเดียวกันเพื่อให้จำง่าย
5. เส้นต้องมีความยาวสัมพันธ์กับคำหรือภาพ
6. ต้องแตกกิ่งที่จุดสุดท้ายของเส้นเสมอ
7. เส้นทุกเส้นของกิ่งแก้วและกิ่งก้อยต้องเชื่อมโยงกัน อย่าเขียนให้ขาดหรือแหว่ง
8. คำยิ่งสั้นยิ่งดี
9. เวลาเขียน Mind Map บนกระดาษแผ่นเดียว อย่าหมุนกระดาษจนเป็นวงกลม จนทำให้คำบางคำกลับหัว
10. ห้ามเขียนภาพ หรือคำแล้วล้อมด้วยวงกลมหรือรูปเหลี่ยม
11. ห้ามเขียนคำ/ภาพปิดท้ายเส้น
12. ห้ามเขียนคำ/ภาพทั้งบนและใต้กิ่งเดียวกัน
13. ไม่ควรใช้วลีหรือประโยคใน Mind Map เลือกแต่คำที่เป็นประเด็นหลักเท่านั้น
