มะลิเป็นดอกไม้ที่คนไทยคุ้นเคยที่สุด และด้วยความที่มีสีขาวบริสุทธิ์ มีกลิ่นหอมเย็นชื่นใจ คนไทยจึงนิยมนำดอกมะลิมาร้อยเป็นมาลัยบูชาพระ
ในพระไตรปิฎก เล่ม ๓๒ พระสูตรที่ชื่อ “สุมนเถราปทาน” ซึ่งพระสุมนเถระได้กล่าวถึงผลแห่งการถวายดอกมะลิในครั้งอดีตกาล ความว่า
“ในกาลนั้น เราเป็นนายมาลาการมีนามชื่อว่าสุมนะ ได้เห็นพระพุทธเจ้า ผู้ปราศจากธุลี ทรงสมควรรับเครื่องบูชาของโลก จึงเอามือทั้งสองประคองดอกมะลิที่บานดีบูชาแด่พระพุทธเจ้าพระนามว่าสิขี ผู้เป็นเผ่าพันธุ์ของโลก ด้วยการบูชาดอกไม้นี้ และด้วยการตั้งจิตไว้ เราไม่รู้จักทุคติเลย นี้เป็นผลแห่งพุทธบูชา ในกัลปที่ ๓๑ ...”
ส่วนพระพุทธองค์ตรัสถึงดอกมะลิไว้ในอาหุเนยยสูตรว่า“ดูกรภิกษุทั้งหลาย กลิ่นหอมที่เกิดแต่ดอกชนิดใดชนิดหนึ่ง ดอกมะลิ โลกกล่าวว่าเป็นยอดแห่งกลิ่นหอม เกิดแต่ดอกเหล่านั้น แม้ฉันใด ดูกรภิกษุทั้งหลาย กุศลธรรมเหล่าใดเหล่าหนึ่ง ก็ฉันนั้นเหมือนกันแล ฯลฯ”
มะลิมีหลายพันธุ์ มีทั้งไม้พุ่ม ไม้เลื้อย มีทั้งใบเดี่ยวและใบรวม เช่น มะลิลา มะลิซ้อน มะลิวัลย์ มะลิพวง มะลิฉัตร เป็นต้น มะลิออกดอกตลอดปี ดอกจะเริ่มบานในเวลาบ่ายแล้วร่วงในวันรุ่งขึ้น และจะให้ดอกมากในฤดูร้อนและฤดูฝน ส่วนฤดูหนาวจะออกดอก น้อยที่สุด
ดังนั้น พระพุทธองค์จึงได้ตรัสไว้ในคาถาธรรมบท ภิกขุวรรคที่ 25 ว่า“ดูกรภิกษุทั้งหลาย เธอทั้งหลาย จงเปลื้องราคะและโทสะเสีย เหมือนมะลิปล่อยดอกที่เหี่ยวแห้งแล้ว”
ประโยชน์ของมะลิมีมากมาย นอกจากดอกหอมเย็นจะนำมาร้อยมาลัยแล้ว ยังนำมาใช้ปรุงเป็นสารแต่งกลิ่น และใช้เป็นสมุนไพร แก้หืด แก้บิด ปวดท้อง แผลเรื้อรัง เยื่อตาอักเสบ แก้ไข้ตัวร้อน ส่วนใบที่มีรสฉุนซ่า ใช้แก้ไข้ ขับน้ำนม รักษาโรคผิวหนัง รักษาแผล พุพอง ปวดท้อง ท้องเสีย และราก ใช้แก้ปวด เลือดออกตามไรฟัน ปวดหัว นอนไม่หลับ หลอดลมอักเสบ รักษาโรคร้อนใน จุกเสียด ท้อง และแก้ปวด
ในภาษาบาลี เรียกมะลิว่า “สุมนา” ซึ่งแปลได้อีกอย่างหนึ่งว่า “ผู้ใจดี” อาจจะเป็นด้วยความหมายนี้ ประกอบกับการที่มะลิเป็นดอกไม้ที่มีสีขาวบริสุทธิ์ ส่งกลิ่นหอมไปไกลและหอมได้นาน อีกทั้งยังออกดอกได้ตลอดทั้งปี เปรียบประดุจดังความรักอันบริสุทธิ์ของแม่ผู้ใจดีทีมีต่อลูกไม่เสื่อมคลาย “มะลิ” จึงได้รับการยกย่องให้เป็นดอกไม้สัญลักษณ์วันแม่แห่งชาติ วันที่ 12 สิงหาคม มาตั้งแต่ปี 2519
ท่านเจ้าคุณนรรัตนราชมานิต วัดเทพศิรินทราวาส เคยกล่าวไว้ว่า “ดอกมะลิ เป็นดอกไม้ที่ถูกรับรองแล้วว่าเป็นดอกไม้ที่หอมเย็น ชื่นใจที่สุด และขาวบริสุทธิ์ที่สุดในบรรดาดอกไม้ทั้งหลาย ชีวิตของมนุษย์ที่เป็นอยู่ก็เช่นเดียวกับการเล่นละคร ขอให้เป็นตัวเอกที่มี ชื่อเสียงที่สุด เช่นเดียวหรือลักษณะเดียวกับดอกมะลิ อย่าเป็นตัวผู้ร้ายที่เลวที่สุด และให้เห็นว่าดอกมะลินี้จะบานเต็มที่เพียง ๒-๓ วัน ก็จะเหี่ยวเฉาไป ฉะนั้นขอให้ทำตัวให้ดีที่สุด เมื่อยังมีชีวิตอยู่ ให้หอมที่สุดเหมือนดอกมะลิที่เริ่มแย้มบาน ฉะนั้น”
