พุทธศาสนาได้ประดิษฐานขึ้นในโลก นับถึงปัจจุบันเป็นเวลากว่า 2,500 ปีมาแล้ว เมื่อย้อนไปครั้งอดีตกาลในวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน 8 พระพุทธองค์ได้ทรงแสดงปฐมเทศนา ‘ธัมมจักรกัปปวัตนสูตร’ แก่ปัญจวัคคีย์ ทั้ง 5 คือ โกณฑัญญะ วัปปะ ภัททิยะ มหานามะ และอัสสชิ ณ ป่าอิสิปตนมฤคทายวัน เมืองพาราณสี จนกระทั่งท่านอัญญาโกญฑัญญะ หนึ่งในปัญจวัคคีย์ ได้บรรลุโสดาบัน และทูลขอบวชกับพระพุทธองค์ นับเป็นพระอริยสาวกรูปแรก และเป็นวันที่พระรัตนตรัยครบองค์สาม คือ พระพุทธ พระธรรม และพระสงฆ์ เราเรียกวันนี้ว่า ‘วันอาสาฬหบูชา’
ป่าอิสิปตนมฤคทายวัน หรือป่ากวางในอดีตนั้น ปัจจุบันคือตำบลสารนาถ เมืองพาราณสี ซึ่งอยู่ในรัฐอุตตรประเทศ สาธารณรัฐอินเดีย และที่เรียกว่า ‘สารนาถ’ นั้น สันนิษฐานว่ามาจากคำว่า ‘สารังคนาถ’ แปลว่า ที่พึ่งของเนื้อ เหตุเพราะในป่าแห่งนี้บรรดาเนื้อทั้งหลายอยู่ด้วยความปลอดภัย เพราะมีพระโพธิสัตว์และพระราชาเป็นที่พึ่ง
สำหรับสถานที่ที่ทรงแสดงธรรมเพื่อประกาศพระศาสนาเป็นครั้งแรกในโลกนั้น ได้มีพุทธานุสรณ์สถานเป็นระลึกถึง นั่นก็คือ ‘ธัมเมกขสถูป’ ซึ่งเป็นหนึ่งในสังเวชนียสถาน 4 แห่งที่สำคัญของพุทธศาสนิกชน
ธัมเมกขสถูป มาจากคำว่า ‘ธัมเมกขะ’ หมายถึง เห็นธรรม ส่วน ‘สถูป’ หมายถึงสิ่งก่อสร้างที่บรรจุของควรบูชา เป็นอนุสรณ์เตือนใจให้เกิดกุศลธรรม ดังนั้นธัมเมกขสถูปที่สร้างขึ้นนี้ ก็เพื่อเป็นอนุสรณ์แด่ท่านผู้เห็นธรรมในครั้งนั้น คือพระอัญญาโกณทัญญะ นั่นเอง
ความเป็นมาของธัมเมกขสถูปนี้ ไม่แน่ชัดว่าเริ่มสร้างขึ้นในสมัยใด สันนิษฐานกันว่าน่าจะสร้างขึ้นในสมัยพระเจ้าอโศกมหาราช (พ.ศ.269-311) ซึ่งเป็นช่วงเวลาที่พระพุทธศาสนาเจริญรุ่งเรืองอย่างสูงสุด และอาจมีการบูรณะปฏิสังขรณ์ต่อเติมขึ้นมาในสมัยราชวงศ์คุปตะ (ราวพ.ศ.900-1100) เพราะแผ่นอิฐด้านในพระสถูปนั้น มี อายุเก่าแก่กว่าแผ่นอิฐด้านนอก และลวดลายที่ปรากฏบนองค์พระสถูปด้านนอกนั้นเป็นลวดลายใบไม้ ดอกไม้ นก และรูปทรงเรขาคณิต ซึ่งเป็นศิลปะที่นิยมมากในสมัยคุปตะ
ธัมเมกขสถูปเป็นสถูปขนาดใหญ่ มีความสูง 31.3 เมตร และมีเส้นผ่าศูนย์กลาง 28.3 เมตร ด้านล่างก่อด้วยหิน สูงขึ้นไปอีกชั้นหนึ่ง ทำเป็นช่องๆแต่ละช่องประดิษฐานพระพุทธรูปแบบต่างๆ ส่วนช่องใหญ่รอบองค์พระสถูปนั้นมี 8 ช่อง ซึ่งมีความหมายถึง มรรคมีองค์ 8 ประการ
กว่า 2,200 ปีแล้วที่สังเวชนียสถานแห่งนี้ ได้น้อมนำให้ผู้พบเห็นได้เข้าไปสู่เรื่องราวแห่งครั้งพุทธกาล ที่พระพุทธองค์ทรงประกาศพระพุทธศาสนา ด้วยการขับเคลื่อนวงล้อแห่งธรรม ให้หมุนออกไปสู่ทุกผู้นาม และ ณ วันนั้นเองที่พระพุทธศาสนาได้ตั้งมั่นและเริ่มเผยแผ่ออกไปแล้ว
