เมื่อมีการสร้างพระพุทธรูปเพื่อให้พุทธศาสนิกชนได้สักการบูชา เป็นตัวแทนองค์พระสัมมาสัมพุทธเจ้าแล้ว ความหลากหลายของปางต่างๆ ก็เกิดขึ้น พระพุทธรูปมีปางต่างๆมากมาย บอกเล่าถึงเหตุการณ์ของพระพุทธองค์ว่าเป็นเหตุการณ์ใด ตอนใด เมื่อเราทราบถึงพุทธประวัติว่าเกิดเหตุการณ์ใดขึ้น บ้าง เมื่อเห็นพระพุทธรูปในปางหนึ่งปางใด ก็จะสามารถเล่าเรื่องที่เกิดขึ้นในปางนั้นๆ ได้ว่า เป็นตอน ที่พระพุทธองค์ทรงปฏิบัติกิจใดอยู่และมีสาระสำคัญ เป็นเช่นไร
“ปาง”เป็นคำในภาษาไทย หมายถึงท่าทางของพระหัตถ์,เรื่องราวในพุทธประวัติ ส่วน “มุทรา” เป็นคำในภาษาสันสกฤต หมายความเฉพาะท่าทางของพระหัตถ์ เช่น
ปางปฐมเทศนา=ธรรมจักรมุทรา
ปางแสดงธรรม=วิตรรกะมุทรา
ปางมารวิชัย=ภูมิปรรศมุทรา
ปางสมาธิ=ธยานมุทรา
ปางประทานอภัย=อภยมุทรา
ปางประทานพร=วรทมุทรา
พระพุทธรูปในปางแสดงธรรมเป็นปางที่พระพุทธองค์ทรงตรัสแสดงพระธรรมคำสอนให้แก่พระสาวก หรือพุทธศาสนิกชนทั่วไป จึงได้มีการสร้างพระพุทธรูปในท่านั่งขัดสมาธิ พระหัตถ์ขวาอยู่ในลักษณะจีบนิ้ว(วิตรรกะมุทธา) พระหัตถ์ซ้ายวางเหนือพระเพลา เป็นสัญลักษณ์ที่ทำให้ทราบถึงการแสดงธรรม ซึ่งสัญลักษณ์ดังกล่าวยังคงเป็นที่นิยมในการสร้างอยู่เช่นกัน
สำหรับพระพุทธรูปที่มีลักษณะคล้ายคลึงกันมาก กับปางแสดงธรรมนั้น คือ ปางปฐมเทศนา (ธรรมจักรมุทรา) เมื่อครั้งที่พระพุทธองค์ประกาศพระธรรม ที่พระองค์ตรัสรู้ชอบด้วยพระองค์เองแล้วแก่ปัญจวัคคีย์ทั้ง ๕ โกณฑัญญะ วัปปะ ภัททิยะ มหานามะ และอัสสชิ พระพุทธองค์ทรงเทศนาธรรม ชื่อ “ธรรมจักรกัปวัตนสูตร” ซึ่งมี อริสัจ ๔ คือความจริงอันประเสริฐ ความจริงของพระอริยเจ้า ๔ ประการใน วันเพ็ญขึ้น ๑๕ ค่ำ เดือน ๘ (วันอาสาฬหบูชา)
ท่านโกณฑัญญะได้ดวงตาเห็นธรรมเป็นคนแรก จึงกราบทูลขออุปสมบท โดยพระพุทธองค์ทรงทำ การอุปสมบทให้แบบเอหิภิกขุอุปสัมปทานับเป็น “ปฐมสาวก” ดังนั้นในวันนี้จึงเป็นวันแรกที่มี พระรัตนตรัยครบองค์สาม คือ พระพุทธ พระธรรม และพระสงฆ์
ลักษณะของพระพุทธรูปในปางปฐมเทศนานี้พระหัตถ์ซ้ายอยู่ลักษณะประคองหมุน โดยมีบริบท เป็น “ธรรมจักร” กับ “กวางหมอบ” ซึ่งมีความหมาย ถึงการหมุนวงล้อแห่งธรรม และหากแม้ไม่มีบริบทก็ ตีความภาพได้ว่าเป็นปางปฐมเทศน มีการสร้างปางนี้ เป็นจำนวนมากเช่นกัน
ความแตกต่างกันในส่วนของรายละเอียดเพียงเล็กน้อย แต่กลับแฝงความหมายที่แตกต่างกัน เป็นสิ่งที่น่าสนใจที่งานศิลปกรรมสามารถถ่ายทอดได้โดยปราศจากอักษรกำกับ สามารถสื่อความหมายเพียงเพิ่มเติมบริบท หรือการแสดงพระหัตถ์เพื่อแยก ปางของพระพุทธรูปออกจากกัน เช่นปางปฐมเทศนา และปางแสดงธรรมนี้
สำหรับในฉบับหน้า จะไปค้นหาความหมายของเรื่อง “สถูป : สัญลักษณ์แห่งการล่วงลับ” ที่ยังไม่ล่วง ลับไปกับกาลเวลา
หนังสืออ่านประกอบ
ดำรงราชานุภาพ,สมเด็จฯกรมพระยา.ตำนานพุทธเจดีย์.กรุงเทพฯ : มติชน, 2545.
สุภัทรดิศ ดิศกุล,หม่อมเจ้า.ประวัติศาสตร์ศิลปะประเทศใกล้เคียง.กรุงเทพฯ : มติชน, 2545.
สุภัทรดิศ ดิศกุล,หม่อมเจ้า.ศิลปอินเดีย. กรุงเทพฯ : มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2534.
“ปาง”เป็นคำในภาษาไทย หมายถึงท่าทางของพระหัตถ์,เรื่องราวในพุทธประวัติ ส่วน “มุทรา” เป็นคำในภาษาสันสกฤต หมายความเฉพาะท่าทางของพระหัตถ์ เช่น
ปางปฐมเทศนา=ธรรมจักรมุทรา
ปางแสดงธรรม=วิตรรกะมุทรา
ปางมารวิชัย=ภูมิปรรศมุทรา
ปางสมาธิ=ธยานมุทรา
ปางประทานอภัย=อภยมุทรา
ปางประทานพร=วรทมุทรา
พระพุทธรูปในปางแสดงธรรมเป็นปางที่พระพุทธองค์ทรงตรัสแสดงพระธรรมคำสอนให้แก่พระสาวก หรือพุทธศาสนิกชนทั่วไป จึงได้มีการสร้างพระพุทธรูปในท่านั่งขัดสมาธิ พระหัตถ์ขวาอยู่ในลักษณะจีบนิ้ว(วิตรรกะมุทธา) พระหัตถ์ซ้ายวางเหนือพระเพลา เป็นสัญลักษณ์ที่ทำให้ทราบถึงการแสดงธรรม ซึ่งสัญลักษณ์ดังกล่าวยังคงเป็นที่นิยมในการสร้างอยู่เช่นกัน
สำหรับพระพุทธรูปที่มีลักษณะคล้ายคลึงกันมาก กับปางแสดงธรรมนั้น คือ ปางปฐมเทศนา (ธรรมจักรมุทรา) เมื่อครั้งที่พระพุทธองค์ประกาศพระธรรม ที่พระองค์ตรัสรู้ชอบด้วยพระองค์เองแล้วแก่ปัญจวัคคีย์ทั้ง ๕ โกณฑัญญะ วัปปะ ภัททิยะ มหานามะ และอัสสชิ พระพุทธองค์ทรงเทศนาธรรม ชื่อ “ธรรมจักรกัปวัตนสูตร” ซึ่งมี อริสัจ ๔ คือความจริงอันประเสริฐ ความจริงของพระอริยเจ้า ๔ ประการใน วันเพ็ญขึ้น ๑๕ ค่ำ เดือน ๘ (วันอาสาฬหบูชา)
ท่านโกณฑัญญะได้ดวงตาเห็นธรรมเป็นคนแรก จึงกราบทูลขออุปสมบท โดยพระพุทธองค์ทรงทำ การอุปสมบทให้แบบเอหิภิกขุอุปสัมปทานับเป็น “ปฐมสาวก” ดังนั้นในวันนี้จึงเป็นวันแรกที่มี พระรัตนตรัยครบองค์สาม คือ พระพุทธ พระธรรม และพระสงฆ์
ลักษณะของพระพุทธรูปในปางปฐมเทศนานี้พระหัตถ์ซ้ายอยู่ลักษณะประคองหมุน โดยมีบริบท เป็น “ธรรมจักร” กับ “กวางหมอบ” ซึ่งมีความหมาย ถึงการหมุนวงล้อแห่งธรรม และหากแม้ไม่มีบริบทก็ ตีความภาพได้ว่าเป็นปางปฐมเทศน มีการสร้างปางนี้ เป็นจำนวนมากเช่นกัน
ความแตกต่างกันในส่วนของรายละเอียดเพียงเล็กน้อย แต่กลับแฝงความหมายที่แตกต่างกัน เป็นสิ่งที่น่าสนใจที่งานศิลปกรรมสามารถถ่ายทอดได้โดยปราศจากอักษรกำกับ สามารถสื่อความหมายเพียงเพิ่มเติมบริบท หรือการแสดงพระหัตถ์เพื่อแยก ปางของพระพุทธรูปออกจากกัน เช่นปางปฐมเทศนา และปางแสดงธรรมนี้
สำหรับในฉบับหน้า จะไปค้นหาความหมายของเรื่อง “สถูป : สัญลักษณ์แห่งการล่วงลับ” ที่ยังไม่ล่วง ลับไปกับกาลเวลา
หนังสืออ่านประกอบ
ดำรงราชานุภาพ,สมเด็จฯกรมพระยา.ตำนานพุทธเจดีย์.กรุงเทพฯ : มติชน, 2545.
สุภัทรดิศ ดิศกุล,หม่อมเจ้า.ประวัติศาสตร์ศิลปะประเทศใกล้เคียง.กรุงเทพฯ : มติชน, 2545.
สุภัทรดิศ ดิศกุล,หม่อมเจ้า.ศิลปอินเดีย. กรุงเทพฯ : มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2534.