การเมืองไทยที่เป็นอยู่อย่างทุกวันนี้ มีผลมาจากวิวัฒนาการทางการเมืองไทย ที่สำคัญก็คือสังคมไทยเป็นสังคมที่ไม่มีการเคลื่อนไหวทางการเมืองอย่างยืดเยื้อยาวนาน ประเทศที่เคยเป็นอาณานิคมมาก่อน มีขบวนการกอบกู้เอกราชของชาติ ด้วยเหตุนี้ทำให้เกิดสถานการณ์สำคัญ 4 ประการคือ
ประการแรก ประชาชนถูกกระตุ้นเตือนให้เกิดความสำนึกทางการเมือง และมีส่วนร่วมในการเคลื่อนไหวทางการเมือง
ประการที่สอง มีการเรียนรู้และประสบการณ์ในการจัดตั้งและเคลื่อนไหวทางการเมือง
ประการที่สาม มีการบ่มเพาะผู้นำทางการเมือง และผู้นำได้รับการยอมรับให้เป็นผู้นำระดับชาติ
ประการที่สี่ ผู้นำจะต้องยึดมั่นในอุดมการณ์ทางการเมืองเป็นเหตุให้เกิดการพัฒนาทางการเมืองไปในทางที่เป็นคุณต่อสาธารณะ
ด้วยปัจจัย 4 ประการนี้ ทำให้ขบวนการกอบกู้เอกราชสามารถพัฒนาไปเป็นพรรคการเมืองที่เข้มแข็ง มีมวลชนเป็นฐาน และผู้นำมีความสามารถทางการเมืองสูง
ปัจจัยทั้งสี่นี้ไม่มีอยู่ในสังคมไทย การเปลี่ยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475 ก็เป็นการปฏิวัติที่สำเร็จง่ายเกินไป และไม่มีการเคลื่อนไหวในหมู่ประชาชน หากเป็นการคบคิดปิดลับอยู่ในคนกลุ่มเล็กๆ เท่านั้น
ขบวนการทางการเมืองที่มีคุณสมบัติ 4 ประการก็คือ ขบวนการพรรคคอมมิวนิสต์แห่งประเทศไทย ซึ่งเป็นพรรคนอกกฎหมาย แต่มีข้อได้เปรียบพรรคการเมืองตามกฎหมาย เพราะพรรคการเมืองตามกฎหมายขาดความต่อเนื่อง เพราะมีการปฏิวัติรัฐประหารหลายครั้ง
เมื่อพรรคคอมมิวนิสต์หยุดการเคลื่อนไหว พลพรรคทุกระดับก็ได้เข้ามามีการเคลื่อนไหวให้พรรคการเมืองในระบอบประชาธิปไตย คือพรรคไทยรักไทย ซึ่งได้มีการจัดตั้งโดยเฉพาะในภาคอีสานอาศัยสหายระดับนำระดมประชาชนที่เคยอยู่ในเขตอิทธิพล และนอกเขต ส่วนอดีตนักศึกษาที่เคยเข้าป่าไปก็ได้มาทำงานจัดตั้งพรรคในส่วนกลาง
แม้พรรคไทยรักไทยจะเป็นพรรคใหม่ แต่ก็มิได้ด้อยประสบการณ์ จึงไม่น่าแปลกใจที่พรรคไทยรักไทยได้คะแนนเสียงข้างมากในสภา และแม้จะถูกยุบไป แต่มวลชนที่จัดตั้งไว้ก็ยังมีความภักดีอยู่
พรรคไทยรักไทยมีข้อได้เปรียบพรรคอื่นตรงที่มีปัจจัยสำคัญที่เป็นผลผลักดันให้เกิดความสำเร็จ คือ
1. มีการจัดตั้งที่ดีลงถึงมวลชน
2. มีการรวมศูนย์
3. มีทุน
4. มีอำนาจรัฐ
พรรคไทยรักไทย จึงเป็นพรรคที่กลายเป็นพรรคเดียวในระบอบประชาธิปไตย แต่เป็นระบอบประชาธิปไตยแบบรวมศูนย์ ฝ่ายตะวันตกที่มองเฉพาะการมีการเลือกตั้ง มีพรรคการเมือง จึงไม่เห็นลักษณะพรรคเดียวตามระบอบประชาธิปไตยแบบรวมศูนย์
เมื่อพรรคไทยรักไทยถูกยุบลง ผลกระทบจึงมีไม่มากเพราะผู้บริหาร 111 คนถูกตัดสิทธิ แต่แกนนำและมวลชนยังอยู่ และแกนนำเดิมยังคงเคลื่อนไหวได้ ที่ขาดไปก็คือการยึดกุมอำนาจรัฐ ส่วนทุนยังคงมีอยู่
หากไม่มีการดำเนินการควบคุมการซื้อเสียงอย่างจริงจังแล้ว พรรคพลังประชาชนก็จะได้คะแนนเสียงข้างมาก เพราะแม้จะไม่ใช้เงิน มวลชนฐานรากก็ยังคงมีอยู่
เป็นความฉลาดของแกนนำพรรคที่ไปเอานายสมัคร สุนทรเวช ผู้ได้ชื่อว่าเป็น “ขวาจัด” มาเป็นหัวหน้าพรรคเพราะเปรียบได้กับสิ่งที่ฝ่ายขวาเคยกล่าวหาพรรคอื่นๆ ในอดีตไว้คือเหมือนแตงโมข้างนอกเขียว ผ่าออกมาข้างในเป็นสีแดง จะว่าไปแล้วพรรคไทยรักไทยมีสหายทำงานให้มากกว่าพรรคพลังใหม่ ซึ่งมีแต่นักวิชาการและไม่มีสหายเลย ดังนั้นจะเรียกพรรคพลังประชาชนว่า “พรรคแตงโม” ก็ได้
การที่ผมวิเคราะห์ว่าพรรคไทยรักไทย (ทั้งเดิมและใหม่) มีข้อได้เปรียบด้านการจัดตั้งนั้น ไม่ได้หมายความว่า การมีอดีตสมาชิกพรรคคอมมิวนิสต์ หรือผู้เคยร่วมกับพรรคคอมมิวนิสต์มาทำงานให้ จะเป็นของไม่ดี เพียงแต่ต้องการชี้ว่าผู้เคยร่วมต่อสู้กับพรรคคอมมิวนิสต์ มีประสบการณ์ทางการเมือง และมาเป็นกำลังสำคัญของพรรคหลายพรรค ไม่เฉพาะแต่พรรคพลังประชาชนเท่านั้น ยุทธวิธีชูขวาแต่ปฏิบัติซ้ายนี้เป็นการอธิบายไว้ว่า เหตุใดคน 6 ตุลา ที่อยู่ในพรรคไทยรักไทยจึงยอมรับนายสมัครได้ เพราะนั่นเป็นเพียงยุทธวิธีเท่านั้น
บทบาทของ พ.ต.ท.ทักษิณ ชินวัตร ที่แกนนำสร้างไว้คือการเป็นผู้นำมวลชน การลงพื้นที่ไปนอนกับชาวบ้าน การให้ชาวบ้านมาโบกธงต้อนรับ การเปิดทำเนียบพบกับคนขับแท็กซี่ ล้วนแล้วแต่เป็นความพยายามในการสร้างผู้นำมวลชนทั้งสิ้น
น่าสนใจว่า ระบอบประชาธิปไตยแบบตะวันตกได้กลายเป็นเวที และช่องทางที่เปิดโอกาสให้การเมืองไทยเกิดระบอบประชาธิปไตยแบบรวมศูนย์ขึ้นได้ ตราบใดที่ประชาชนของเรายังไม่ได้รับข้อมูลข่าวสารทางการเมืองที่กว้างขวางพอ การปลุกระดมประชาชนเพื่อสนับสนุนพรรคเดียว ก็สามารถทำได้ง่าย ระบอบประชาธิปไตยแบบรวมศูนย์ใช้แนวทางมวลชนในการดำเนินงาน โดยได้ปรับแนวทางมวลชนโดยอาศัยระบบการตลาดเข้าช่วย ทำให้แนวทางนี้มีพลังมากขึ้น
เมืองจีนยุคใหม่ก็เช่นกัน แนวทางมวลชน (Mass Line) ได้รับการพัฒนาไปมาก จีนเองเคยเชิญที่ปรึกษาของ พ.ต.ท.ทักษิณ ไปบรรยายเช่นกัน
สังคมไทยเรายังไม่คุ้นเคยกับระบอบประชาธิปไตยแบบรวมศูนย์ ภัยของระบอบนี้มีอยู่ในคำตัดสินของศาลรัฐธรรมนูญแล้ว
ส่วนฝรั่งมังค่าก็ยังงมโข่งอยู่กับการดูแค่การมีการเลือกตั้ง น้อยคนจะเข้าใจเบื้องลึกของการเมืองบ้านเรา
โอกาสที่จะเกิดประชาธิปไตยแบบรวมศูนย์ยังมี อย่าเพิ่งประมาทไปอีก 4-5 ปี เราอาจจะเห็นการเกิดใหม่ของพรรคเดียวอีกก็ได้
ประการแรก ประชาชนถูกกระตุ้นเตือนให้เกิดความสำนึกทางการเมือง และมีส่วนร่วมในการเคลื่อนไหวทางการเมือง
ประการที่สอง มีการเรียนรู้และประสบการณ์ในการจัดตั้งและเคลื่อนไหวทางการเมือง
ประการที่สาม มีการบ่มเพาะผู้นำทางการเมือง และผู้นำได้รับการยอมรับให้เป็นผู้นำระดับชาติ
ประการที่สี่ ผู้นำจะต้องยึดมั่นในอุดมการณ์ทางการเมืองเป็นเหตุให้เกิดการพัฒนาทางการเมืองไปในทางที่เป็นคุณต่อสาธารณะ
ด้วยปัจจัย 4 ประการนี้ ทำให้ขบวนการกอบกู้เอกราชสามารถพัฒนาไปเป็นพรรคการเมืองที่เข้มแข็ง มีมวลชนเป็นฐาน และผู้นำมีความสามารถทางการเมืองสูง
ปัจจัยทั้งสี่นี้ไม่มีอยู่ในสังคมไทย การเปลี่ยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475 ก็เป็นการปฏิวัติที่สำเร็จง่ายเกินไป และไม่มีการเคลื่อนไหวในหมู่ประชาชน หากเป็นการคบคิดปิดลับอยู่ในคนกลุ่มเล็กๆ เท่านั้น
ขบวนการทางการเมืองที่มีคุณสมบัติ 4 ประการก็คือ ขบวนการพรรคคอมมิวนิสต์แห่งประเทศไทย ซึ่งเป็นพรรคนอกกฎหมาย แต่มีข้อได้เปรียบพรรคการเมืองตามกฎหมาย เพราะพรรคการเมืองตามกฎหมายขาดความต่อเนื่อง เพราะมีการปฏิวัติรัฐประหารหลายครั้ง
เมื่อพรรคคอมมิวนิสต์หยุดการเคลื่อนไหว พลพรรคทุกระดับก็ได้เข้ามามีการเคลื่อนไหวให้พรรคการเมืองในระบอบประชาธิปไตย คือพรรคไทยรักไทย ซึ่งได้มีการจัดตั้งโดยเฉพาะในภาคอีสานอาศัยสหายระดับนำระดมประชาชนที่เคยอยู่ในเขตอิทธิพล และนอกเขต ส่วนอดีตนักศึกษาที่เคยเข้าป่าไปก็ได้มาทำงานจัดตั้งพรรคในส่วนกลาง
แม้พรรคไทยรักไทยจะเป็นพรรคใหม่ แต่ก็มิได้ด้อยประสบการณ์ จึงไม่น่าแปลกใจที่พรรคไทยรักไทยได้คะแนนเสียงข้างมากในสภา และแม้จะถูกยุบไป แต่มวลชนที่จัดตั้งไว้ก็ยังมีความภักดีอยู่
พรรคไทยรักไทยมีข้อได้เปรียบพรรคอื่นตรงที่มีปัจจัยสำคัญที่เป็นผลผลักดันให้เกิดความสำเร็จ คือ
1. มีการจัดตั้งที่ดีลงถึงมวลชน
2. มีการรวมศูนย์
3. มีทุน
4. มีอำนาจรัฐ
พรรคไทยรักไทย จึงเป็นพรรคที่กลายเป็นพรรคเดียวในระบอบประชาธิปไตย แต่เป็นระบอบประชาธิปไตยแบบรวมศูนย์ ฝ่ายตะวันตกที่มองเฉพาะการมีการเลือกตั้ง มีพรรคการเมือง จึงไม่เห็นลักษณะพรรคเดียวตามระบอบประชาธิปไตยแบบรวมศูนย์
เมื่อพรรคไทยรักไทยถูกยุบลง ผลกระทบจึงมีไม่มากเพราะผู้บริหาร 111 คนถูกตัดสิทธิ แต่แกนนำและมวลชนยังอยู่ และแกนนำเดิมยังคงเคลื่อนไหวได้ ที่ขาดไปก็คือการยึดกุมอำนาจรัฐ ส่วนทุนยังคงมีอยู่
หากไม่มีการดำเนินการควบคุมการซื้อเสียงอย่างจริงจังแล้ว พรรคพลังประชาชนก็จะได้คะแนนเสียงข้างมาก เพราะแม้จะไม่ใช้เงิน มวลชนฐานรากก็ยังคงมีอยู่
เป็นความฉลาดของแกนนำพรรคที่ไปเอานายสมัคร สุนทรเวช ผู้ได้ชื่อว่าเป็น “ขวาจัด” มาเป็นหัวหน้าพรรคเพราะเปรียบได้กับสิ่งที่ฝ่ายขวาเคยกล่าวหาพรรคอื่นๆ ในอดีตไว้คือเหมือนแตงโมข้างนอกเขียว ผ่าออกมาข้างในเป็นสีแดง จะว่าไปแล้วพรรคไทยรักไทยมีสหายทำงานให้มากกว่าพรรคพลังใหม่ ซึ่งมีแต่นักวิชาการและไม่มีสหายเลย ดังนั้นจะเรียกพรรคพลังประชาชนว่า “พรรคแตงโม” ก็ได้
การที่ผมวิเคราะห์ว่าพรรคไทยรักไทย (ทั้งเดิมและใหม่) มีข้อได้เปรียบด้านการจัดตั้งนั้น ไม่ได้หมายความว่า การมีอดีตสมาชิกพรรคคอมมิวนิสต์ หรือผู้เคยร่วมกับพรรคคอมมิวนิสต์มาทำงานให้ จะเป็นของไม่ดี เพียงแต่ต้องการชี้ว่าผู้เคยร่วมต่อสู้กับพรรคคอมมิวนิสต์ มีประสบการณ์ทางการเมือง และมาเป็นกำลังสำคัญของพรรคหลายพรรค ไม่เฉพาะแต่พรรคพลังประชาชนเท่านั้น ยุทธวิธีชูขวาแต่ปฏิบัติซ้ายนี้เป็นการอธิบายไว้ว่า เหตุใดคน 6 ตุลา ที่อยู่ในพรรคไทยรักไทยจึงยอมรับนายสมัครได้ เพราะนั่นเป็นเพียงยุทธวิธีเท่านั้น
บทบาทของ พ.ต.ท.ทักษิณ ชินวัตร ที่แกนนำสร้างไว้คือการเป็นผู้นำมวลชน การลงพื้นที่ไปนอนกับชาวบ้าน การให้ชาวบ้านมาโบกธงต้อนรับ การเปิดทำเนียบพบกับคนขับแท็กซี่ ล้วนแล้วแต่เป็นความพยายามในการสร้างผู้นำมวลชนทั้งสิ้น
น่าสนใจว่า ระบอบประชาธิปไตยแบบตะวันตกได้กลายเป็นเวที และช่องทางที่เปิดโอกาสให้การเมืองไทยเกิดระบอบประชาธิปไตยแบบรวมศูนย์ขึ้นได้ ตราบใดที่ประชาชนของเรายังไม่ได้รับข้อมูลข่าวสารทางการเมืองที่กว้างขวางพอ การปลุกระดมประชาชนเพื่อสนับสนุนพรรคเดียว ก็สามารถทำได้ง่าย ระบอบประชาธิปไตยแบบรวมศูนย์ใช้แนวทางมวลชนในการดำเนินงาน โดยได้ปรับแนวทางมวลชนโดยอาศัยระบบการตลาดเข้าช่วย ทำให้แนวทางนี้มีพลังมากขึ้น
เมืองจีนยุคใหม่ก็เช่นกัน แนวทางมวลชน (Mass Line) ได้รับการพัฒนาไปมาก จีนเองเคยเชิญที่ปรึกษาของ พ.ต.ท.ทักษิณ ไปบรรยายเช่นกัน
สังคมไทยเรายังไม่คุ้นเคยกับระบอบประชาธิปไตยแบบรวมศูนย์ ภัยของระบอบนี้มีอยู่ในคำตัดสินของศาลรัฐธรรมนูญแล้ว
ส่วนฝรั่งมังค่าก็ยังงมโข่งอยู่กับการดูแค่การมีการเลือกตั้ง น้อยคนจะเข้าใจเบื้องลึกของการเมืองบ้านเรา
โอกาสที่จะเกิดประชาธิปไตยแบบรวมศูนย์ยังมี อย่าเพิ่งประมาทไปอีก 4-5 ปี เราอาจจะเห็นการเกิดใหม่ของพรรคเดียวอีกก็ได้