แม่ในทัศนะของพระพุทธเจ้า เมื่อครั้งเสวยพระชาติเป็นดาบสชื่อ "โสณบัณฑิต" ประกาศแก่มวลกษัตริย์ในชมพูทวีป ความว่า คำว่า แม่มีคุณลักษณะ
"โทหฬินี มาตา" แปลว่า มารดามีใจสอง คือ เมื่อมีครรภ์ ย่อมมีอาการแพ้ท้องจึงต้องมีการแบ่งหัวใจ แบ่งความรักออกไปรักลูกที่ถือปฏิสนธิขึ้นในครรภ์
"สุหทา มาตา" แปลว่า มารดามีใจดี ด้วยเพราะมีใจจดจ่ออยู่กับลูก ดีใจว่าจะได้ลูก
"ชนยนฺตี มาตา" แปลว่า มารดาผู้ยังลูกให้เกิด
"โตเสนฺตี" แปลว่า มารดาผู้ปลอบโยน คือ ให้ลูกมีความร่าเริง ให้ลูกมีความอบอุ่น เมื่อลูกร้องไห้ก็ให้ดื่มนม, ร้องเพลงกล่อมลูก ให้ลูกนอนในตัก กกกอดลูกให้ได้รับความอบอุ่น รับรู้ความซาบซึ้งในไออุ่นและความรัก
"โปเสนฺตี" แปลว่า มารดาผู้เลี้ยงดู คอยดูแลด้วยใจห่วง คอยรับขวัญด้วยหทัยอันรักสนิท คอยชะเง้อดูว่า ลมจะโกรก แดดจะส่อง มดจะไต่ ไรจะตอม
นอกจากนี้มารดาเป็นผู้อนุเคราะห์ สงเคราะห์บุตร เป็นที่พึ่ง และเป็นผู้ให้ขีระรส (เป็นผู้ให้รสน้ำนมแก่เราก่อน) เป็นผู้เลี้ยงดูบุตร เป็นผู้ชักชวนให้เราอยู่ในบุญกุศล เป็นทางแห่งโลกสวรรค์เมื่อบุตรนั้นได้ปฏิบัติตามคำสอนและบำรุงบิดามารดา
พระพุทธเจ้าทรงยกย่องพ่อแม่ไว้ว่า "พฺรหฺมาติ มาตาปิตโร ปุพฺพาจริยาติ วุจฺจเร อาหุเนยฺยา จ ปุตฺตานํ ปชาย อนุกมฺปกาฯ" พ่อแม่เป็นพระพรหมของบุตร มีพรหมวิหาร 4 คือมี เมตตา, กรุณา, มุทิตา และอุเบกขา (28/161,162)
พ่อแม่เป็นครู เป็นอาจารย์คนแรกของบุตร สั่งสอนอบรมธรรมะ กิริยามารยาทให้บุตรก่อนคนอื่น
พ่อแม่เป็นบุคคลเพื่อควรแก่วัตถุสิ่งของที่บุตรนำไปบูชา พ่อแม่เป็นพระอรหันต์ของบุตร พ่อแม่เป็นผู้อนุเคราะห์บุตร เลี้ยงดูบุตรจนเติบใหญ่สามารถเลี้ยงตนเองได้ พ่อแม่เป็นบุพการีของบุตร (เป็นบุคคลหาได้ยากของบุตร) และพ่อแม่เป็นมิตรในเรือนของบุตร
ความหมายของพ่อแม่ คือ ผู้ให้กำเนิดบุตร, ผู้ให้ชีวิตเลือดเนื้อแก่บุตร, ผู้ให้จิตและวิญญาณแก่บุตร, ผู้พัฒนาวิญญาณให้แก่บุตร, เป็นผู้มีจิตหวั่นไหวไปกับบุตร รักห่วงใย ปรารถนาให้บุตรเป็นคนดี, เป็นผู้คุ้มครองป้องกันอันตรายให้แก่บุตร เป็นต้น
ความเกิดขึ้นของพ่อแม่ เกิดขึ้นมาได้ด้วยความรัก ความต้องการของพ่อแม่ ปรารถนาที่จะมีบุตรไว้สืบสกุล พระพุทธองค์จึงเปรียบพ่อแม่ประดุจพรหมของบุตร เพราะจิตของท่านมีความรู้สึกต่อบุตรทุกคนด้วยคุณธรรมพรหมวิหาร 4 ได้แก่
เมตตา คือ ความรักความปรารถนาดีจะให้บุตรมีความสุข ความเจริญก้าวหน้า
กรุณา คือ ความสงสาร ปรารถนาจะให้บุตรพ้นจากความทุกข์
มุทิตา คือ พลอยยินดี เมื่อบุตรได้ดีมีความสุข
อุเบกขา คือ เฝ้าดูมองบุตรด้วยจิตสงบ เมื่อไม่สามารถจะช่วยบุตรให้พ้นจากทุกข์ได้
จากพระคัมภีร์พระไตรปิฎก ความย่อว่า บัณฑิตจึงเรียกมารดานั้นว่่า โปเสนตี ผู้เลี้ยงดุบุตร มารดาย่อมคุ้มครองทรัพย์แม้ทั้งสองฝ่าย คือ ทรัพย์ของมารดาและทรัพย์ของบิดาเพื่อบุตรนั้นด้วยตั้งใจว่า ทรัพย์ทั้งสองฝ่ายให้เป็นของบุตร
มารดายังบุตรให้ศึกษา มารดาย่อมลำบาก เป็นทุกข์เมื่อบุตรกำลังรุ่นหนุ่มคะนอง มารดาย่อมคอยมองดูบุตรผู้หลงเพลิดเพลินในกามคุณจนดึกดื่น มารดาย่อมเป็นทุกข์เดือดร้อนด้วยประการต่างๆ
บุตรทั้งหลายอันบิดา มารดาเลี้ยงดูมาแล้ว ด้วยความลำบากอย่างนี้ ไม่บำรุงบิดามารดา บุตรนั้นชื่อว่าประพฤติผิดในบิดา มารดา ย่อมเข้าถึงนรก
บุตรผู้ไม่บำรุงบิดา มารดา แม้ทรัพย์ที่เกิดแก่บุตรทั้งหลาย แม้มีทรัพย์ๆ นั้นย่อมฉิบหาย หรือบุตรนั้นย่อมเข้าถึงความจนยาก ขัดสน เกเรเสเพล ไร้แก่นสารทั้งชีวิต
บัณฑิตผู้รู้แจ้ง เพราะการบำรุงบิดา มารดาให้ความรื่นเริงบันเทิงใจ และความหัวเราะมีความสุขกันทุกเมื่อ เพราะการบำรุงบิดาด้วยสังคหวัตถุ 4 ประการคือ
ทาน การให้ปันสิ่งของของตนที่ควรให้ปัน
ปิยวาจา เจรจาด้วยคำสุภาพ ไพเราะ อ่อนหวาน
อัตถจริยา การประพฤติประโยชน์แก่ตน บำรุงพ่อแม่ และสังคมประเทศชาติ
สมานัตตตา ความเป็นผู้มีตนเสมอในธรรมทั้งหลายตามสมควร ในที่นั้นๆ เมื่อปฏิบัติดังนี้ เหมือนเพลารถย่อมมีแก่รถที่กำลังแล่นไปอย่างนั้น
ถ้าขาดหลัก สังคหวัตถุ 4 เหล่านี้ บิดามารดาก็จะไม่พึึงได้รับความนับถือหรือการบูชาจากบุตร บัณฑิตทั้งหลายย่อมปฏิบัติสังคหวัตถุ 4นี้อยู่ บัณฑิตเหล่านั้น ย่อมเป็นผู้ประเสริฐ และเทวดาและมนุษย์ต่างก็สรรเสริญ
มารดาและบิดาบัณฑิตรู้ว่าเป็นพรหมของบุตร เป็นบุรพาจารย์ของบุตร เป็นผู้ควรรับของคำนับของบุตร และเป็นผู้อนุเคราะห์บุตร
พระคุณของบิดา มารดา ดังกล่าว บุตรผู้เป็นบัณฑิต พึงนอบน้อมและสักการะมารดาบิดาทั้ง 2 นั้นด้วย ข้าว น้ำ ผ้านุ่ง ผ้าห่ม ที่นอน ยารักษาโรค การขัดสี การให้อาบน้ำ และการล้างเท้า เป็นต้น
บัณฑิตทั้งหลายย่อมสรรเสริญบุตรนั้น ด้วยการบำรุงบิดา มารดา ครั้นบุตรนั้นละโลกนี้ไปแล้ว ย่อมบันเทิงในสวรรค์
หน้าที่ของพ่อแม่ทางกาย สอนไม่ให้บุตรทำความชั่ว, แนะนำบุตรให้ทำแต่ความดี, ส่งเสริมให้บุตรเล่าเรียน, ศิลปวิทยา, ช่วยเลือกคู่ครองที่เหมาะสมให้บุตร, แบ่งทรัพย์มรดกให้เมื่อเวลาอันสมควร
หน้าที่ของพ่อแม่ทางใจ พาลูกเข้าวัดเพื่อศึกษาพระธรรมคำสอน, ชักจูงแนะนำให้ลูกสวดมนต์ไหว้พระก่อนนอน, ชักนำลูกให้ทำบุญรักษาศีล ฝึกเจริญสติสมาธิ และชักนำบุตรให้ได้บวชเรียนเป็นพระภิกษุ
และบิดามารดามีหน้าที่แนะนำส่งเสริมให้บุตรเข้าสู่พระนิพพานหรือบรมธรรม อันเป็นเป้าหมายสูงสุดของมนุษยชาติ
ในวาระแห่งวันแม่แห่งชาติ ขออำนาจแห่งพระคุณของแม่ทุกครัวเรือน, แม่บ้านหมู่บ้าน, แม่บ้านตำบล, แม่บ้านอำเภอ, แม่บ้านจังหวัด, แม่บ้านรัฐมนตรี, แม่บ้านนายกรัฐมนตรี สร้างสรรค์บันดาลความยุติธรรมให้มีขึ้นในแผ่นดิน เจริญรอยตามพระราชภารกิจสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ พระแม่แห่งแผ่นดินของเหล่าพสกนิกรไทย ขอเทิดพระคุณแม่นี้ไว้ด้วยบทกลอน
พระคุณของพ่อแม่ แด่...ผู้เป็นพ่อ, แม่ และลูกๆ ทุกคน
คำว่า พ่อ แม่นี้ ยิ่งใหญ่นัก
ชนประจักษ์ พ่อแม่ คือทุกสิ่ง
พ่อแม่คือ พระอรหันต์ ในบ้านจริง
ประเสริฐยิ่ง กว่าสิ่งใด ในครอบครัว
พ่อแม่คือ พระพรหม ของลูกลูก
รักพันผูก เมตตารัก ทุกชาติทั่ว
เป็นเทวดา บันดาล ทุกบ้านครัว
มอบถ้วนทั่ว แต่สิ่งดี มีพระคุณ
พ่อจ๋าแม่จ๋า ท่านคือ ครูคนแรก
คงไม่แปลก ใช่ไหมจ๊ะ พระเกื้อหนุน
คุณพ่อแม่ ดุจแผ่นฟ้า ผู้การุณย์
ลูกเทิดคุณ ทำหน้าที่ เพื่อปวงไทย
พ่อแม่เป็นได้ ทุกสิ่ง สำหรับลูก
พ่อแม่ปลูก คุณธรรม นำสมัย
เป็นนักร้อง คอยกล่อม หลับสบาย
พ่อแม่คือ คนใช้ ประจำตัว
พ่อแม่คือ ธนาคาร ของลูกรัก
ฉันประจักษ์ สอนธรรม มิให้ชั่ว
พ่อแม่คือยาม ป้องกันภัย อยู่ใกล้ตัว
ทุกครอบครัว พ่อแม่ แน่กว่าใคร
ผู้เป็นลูก ตอบแทน คุณพ่อแม่
เป็นลูกแท้ ช่วยทำกิจ ที่มอบให้
ทั้งรักษา วงศ์สกุล คู่ฟ้าไทย
ประพฤติให้ สมควรรับ ทรัพย์ที่มี
เป็นบุตรแท้ บุตรไทย ตามรอยบาท
บรมศาสตร์ พุทธธรรม นำวิถี
ทั้งบรม กษัตริย์ ฉัตรเทวี
เทิดพระคุณ พ่อแม่นี้ ดุจฟ้าดิน
"โทหฬินี มาตา" แปลว่า มารดามีใจสอง คือ เมื่อมีครรภ์ ย่อมมีอาการแพ้ท้องจึงต้องมีการแบ่งหัวใจ แบ่งความรักออกไปรักลูกที่ถือปฏิสนธิขึ้นในครรภ์
"สุหทา มาตา" แปลว่า มารดามีใจดี ด้วยเพราะมีใจจดจ่ออยู่กับลูก ดีใจว่าจะได้ลูก
"ชนยนฺตี มาตา" แปลว่า มารดาผู้ยังลูกให้เกิด
"โตเสนฺตี" แปลว่า มารดาผู้ปลอบโยน คือ ให้ลูกมีความร่าเริง ให้ลูกมีความอบอุ่น เมื่อลูกร้องไห้ก็ให้ดื่มนม, ร้องเพลงกล่อมลูก ให้ลูกนอนในตัก กกกอดลูกให้ได้รับความอบอุ่น รับรู้ความซาบซึ้งในไออุ่นและความรัก
"โปเสนฺตี" แปลว่า มารดาผู้เลี้ยงดู คอยดูแลด้วยใจห่วง คอยรับขวัญด้วยหทัยอันรักสนิท คอยชะเง้อดูว่า ลมจะโกรก แดดจะส่อง มดจะไต่ ไรจะตอม
นอกจากนี้มารดาเป็นผู้อนุเคราะห์ สงเคราะห์บุตร เป็นที่พึ่ง และเป็นผู้ให้ขีระรส (เป็นผู้ให้รสน้ำนมแก่เราก่อน) เป็นผู้เลี้ยงดูบุตร เป็นผู้ชักชวนให้เราอยู่ในบุญกุศล เป็นทางแห่งโลกสวรรค์เมื่อบุตรนั้นได้ปฏิบัติตามคำสอนและบำรุงบิดามารดา
พระพุทธเจ้าทรงยกย่องพ่อแม่ไว้ว่า "พฺรหฺมาติ มาตาปิตโร ปุพฺพาจริยาติ วุจฺจเร อาหุเนยฺยา จ ปุตฺตานํ ปชาย อนุกมฺปกาฯ" พ่อแม่เป็นพระพรหมของบุตร มีพรหมวิหาร 4 คือมี เมตตา, กรุณา, มุทิตา และอุเบกขา (28/161,162)
พ่อแม่เป็นครู เป็นอาจารย์คนแรกของบุตร สั่งสอนอบรมธรรมะ กิริยามารยาทให้บุตรก่อนคนอื่น
พ่อแม่เป็นบุคคลเพื่อควรแก่วัตถุสิ่งของที่บุตรนำไปบูชา พ่อแม่เป็นพระอรหันต์ของบุตร พ่อแม่เป็นผู้อนุเคราะห์บุตร เลี้ยงดูบุตรจนเติบใหญ่สามารถเลี้ยงตนเองได้ พ่อแม่เป็นบุพการีของบุตร (เป็นบุคคลหาได้ยากของบุตร) และพ่อแม่เป็นมิตรในเรือนของบุตร
ความหมายของพ่อแม่ คือ ผู้ให้กำเนิดบุตร, ผู้ให้ชีวิตเลือดเนื้อแก่บุตร, ผู้ให้จิตและวิญญาณแก่บุตร, ผู้พัฒนาวิญญาณให้แก่บุตร, เป็นผู้มีจิตหวั่นไหวไปกับบุตร รักห่วงใย ปรารถนาให้บุตรเป็นคนดี, เป็นผู้คุ้มครองป้องกันอันตรายให้แก่บุตร เป็นต้น
ความเกิดขึ้นของพ่อแม่ เกิดขึ้นมาได้ด้วยความรัก ความต้องการของพ่อแม่ ปรารถนาที่จะมีบุตรไว้สืบสกุล พระพุทธองค์จึงเปรียบพ่อแม่ประดุจพรหมของบุตร เพราะจิตของท่านมีความรู้สึกต่อบุตรทุกคนด้วยคุณธรรมพรหมวิหาร 4 ได้แก่
เมตตา คือ ความรักความปรารถนาดีจะให้บุตรมีความสุข ความเจริญก้าวหน้า
กรุณา คือ ความสงสาร ปรารถนาจะให้บุตรพ้นจากความทุกข์
มุทิตา คือ พลอยยินดี เมื่อบุตรได้ดีมีความสุข
อุเบกขา คือ เฝ้าดูมองบุตรด้วยจิตสงบ เมื่อไม่สามารถจะช่วยบุตรให้พ้นจากทุกข์ได้
จากพระคัมภีร์พระไตรปิฎก ความย่อว่า บัณฑิตจึงเรียกมารดานั้นว่่า โปเสนตี ผู้เลี้ยงดุบุตร มารดาย่อมคุ้มครองทรัพย์แม้ทั้งสองฝ่าย คือ ทรัพย์ของมารดาและทรัพย์ของบิดาเพื่อบุตรนั้นด้วยตั้งใจว่า ทรัพย์ทั้งสองฝ่ายให้เป็นของบุตร
มารดายังบุตรให้ศึกษา มารดาย่อมลำบาก เป็นทุกข์เมื่อบุตรกำลังรุ่นหนุ่มคะนอง มารดาย่อมคอยมองดูบุตรผู้หลงเพลิดเพลินในกามคุณจนดึกดื่น มารดาย่อมเป็นทุกข์เดือดร้อนด้วยประการต่างๆ
บุตรทั้งหลายอันบิดา มารดาเลี้ยงดูมาแล้ว ด้วยความลำบากอย่างนี้ ไม่บำรุงบิดามารดา บุตรนั้นชื่อว่าประพฤติผิดในบิดา มารดา ย่อมเข้าถึงนรก
บุตรผู้ไม่บำรุงบิดา มารดา แม้ทรัพย์ที่เกิดแก่บุตรทั้งหลาย แม้มีทรัพย์ๆ นั้นย่อมฉิบหาย หรือบุตรนั้นย่อมเข้าถึงความจนยาก ขัดสน เกเรเสเพล ไร้แก่นสารทั้งชีวิต
บัณฑิตผู้รู้แจ้ง เพราะการบำรุงบิดา มารดาให้ความรื่นเริงบันเทิงใจ และความหัวเราะมีความสุขกันทุกเมื่อ เพราะการบำรุงบิดาด้วยสังคหวัตถุ 4 ประการคือ
ทาน การให้ปันสิ่งของของตนที่ควรให้ปัน
ปิยวาจา เจรจาด้วยคำสุภาพ ไพเราะ อ่อนหวาน
อัตถจริยา การประพฤติประโยชน์แก่ตน บำรุงพ่อแม่ และสังคมประเทศชาติ
สมานัตตตา ความเป็นผู้มีตนเสมอในธรรมทั้งหลายตามสมควร ในที่นั้นๆ เมื่อปฏิบัติดังนี้ เหมือนเพลารถย่อมมีแก่รถที่กำลังแล่นไปอย่างนั้น
ถ้าขาดหลัก สังคหวัตถุ 4 เหล่านี้ บิดามารดาก็จะไม่พึึงได้รับความนับถือหรือการบูชาจากบุตร บัณฑิตทั้งหลายย่อมปฏิบัติสังคหวัตถุ 4นี้อยู่ บัณฑิตเหล่านั้น ย่อมเป็นผู้ประเสริฐ และเทวดาและมนุษย์ต่างก็สรรเสริญ
มารดาและบิดาบัณฑิตรู้ว่าเป็นพรหมของบุตร เป็นบุรพาจารย์ของบุตร เป็นผู้ควรรับของคำนับของบุตร และเป็นผู้อนุเคราะห์บุตร
พระคุณของบิดา มารดา ดังกล่าว บุตรผู้เป็นบัณฑิต พึงนอบน้อมและสักการะมารดาบิดาทั้ง 2 นั้นด้วย ข้าว น้ำ ผ้านุ่ง ผ้าห่ม ที่นอน ยารักษาโรค การขัดสี การให้อาบน้ำ และการล้างเท้า เป็นต้น
บัณฑิตทั้งหลายย่อมสรรเสริญบุตรนั้น ด้วยการบำรุงบิดา มารดา ครั้นบุตรนั้นละโลกนี้ไปแล้ว ย่อมบันเทิงในสวรรค์
หน้าที่ของพ่อแม่ทางกาย สอนไม่ให้บุตรทำความชั่ว, แนะนำบุตรให้ทำแต่ความดี, ส่งเสริมให้บุตรเล่าเรียน, ศิลปวิทยา, ช่วยเลือกคู่ครองที่เหมาะสมให้บุตร, แบ่งทรัพย์มรดกให้เมื่อเวลาอันสมควร
หน้าที่ของพ่อแม่ทางใจ พาลูกเข้าวัดเพื่อศึกษาพระธรรมคำสอน, ชักจูงแนะนำให้ลูกสวดมนต์ไหว้พระก่อนนอน, ชักนำลูกให้ทำบุญรักษาศีล ฝึกเจริญสติสมาธิ และชักนำบุตรให้ได้บวชเรียนเป็นพระภิกษุ
และบิดามารดามีหน้าที่แนะนำส่งเสริมให้บุตรเข้าสู่พระนิพพานหรือบรมธรรม อันเป็นเป้าหมายสูงสุดของมนุษยชาติ
ในวาระแห่งวันแม่แห่งชาติ ขออำนาจแห่งพระคุณของแม่ทุกครัวเรือน, แม่บ้านหมู่บ้าน, แม่บ้านตำบล, แม่บ้านอำเภอ, แม่บ้านจังหวัด, แม่บ้านรัฐมนตรี, แม่บ้านนายกรัฐมนตรี สร้างสรรค์บันดาลความยุติธรรมให้มีขึ้นในแผ่นดิน เจริญรอยตามพระราชภารกิจสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ พระแม่แห่งแผ่นดินของเหล่าพสกนิกรไทย ขอเทิดพระคุณแม่นี้ไว้ด้วยบทกลอน
พระคุณของพ่อแม่ แด่...ผู้เป็นพ่อ, แม่ และลูกๆ ทุกคน
คำว่า พ่อ แม่นี้ ยิ่งใหญ่นัก
ชนประจักษ์ พ่อแม่ คือทุกสิ่ง
พ่อแม่คือ พระอรหันต์ ในบ้านจริง
ประเสริฐยิ่ง กว่าสิ่งใด ในครอบครัว
พ่อแม่คือ พระพรหม ของลูกลูก
รักพันผูก เมตตารัก ทุกชาติทั่ว
เป็นเทวดา บันดาล ทุกบ้านครัว
มอบถ้วนทั่ว แต่สิ่งดี มีพระคุณ
พ่อจ๋าแม่จ๋า ท่านคือ ครูคนแรก
คงไม่แปลก ใช่ไหมจ๊ะ พระเกื้อหนุน
คุณพ่อแม่ ดุจแผ่นฟ้า ผู้การุณย์
ลูกเทิดคุณ ทำหน้าที่ เพื่อปวงไทย
พ่อแม่เป็นได้ ทุกสิ่ง สำหรับลูก
พ่อแม่ปลูก คุณธรรม นำสมัย
เป็นนักร้อง คอยกล่อม หลับสบาย
พ่อแม่คือ คนใช้ ประจำตัว
พ่อแม่คือ ธนาคาร ของลูกรัก
ฉันประจักษ์ สอนธรรม มิให้ชั่ว
พ่อแม่คือยาม ป้องกันภัย อยู่ใกล้ตัว
ทุกครอบครัว พ่อแม่ แน่กว่าใคร
ผู้เป็นลูก ตอบแทน คุณพ่อแม่
เป็นลูกแท้ ช่วยทำกิจ ที่มอบให้
ทั้งรักษา วงศ์สกุล คู่ฟ้าไทย
ประพฤติให้ สมควรรับ ทรัพย์ที่มี
เป็นบุตรแท้ บุตรไทย ตามรอยบาท
บรมศาสตร์ พุทธธรรม นำวิถี
ทั้งบรม กษัตริย์ ฉัตรเทวี
เทิดพระคุณ พ่อแม่นี้ ดุจฟ้าดิน