งานศพ กับวัด และเงินตรา

ชีวิตคนเมือง จะไปวัดกันในไม่กี่โอกาส ไม่ทำบุญ งานบวช ก็งานศพ กิจกรรมและพิธีทางศาสนาที่ชาวพุทธทุกชีวิตไม่ว่ายากดีมีจนต้องพึ่งพาวัดก็คืองานศพนี่แหละครับ

ในสมัยก่อน วัดมีบทบาทต่อวิถีชีวิตชาวบ้าน เป็นทั้งที่เรียนหนังสือ เป็นที่รวมภูมิปัญญา ทั้งเรื่องยาและการแพทย์ เป็นที่พึ่งพาในการแก้ปัญหาสารพัด เป็นที่รวมของชุมชนเป็นที่รวมของการสร้างสรรค์ผลงานทางศิลปวัฒนธรรม ทั้งสถาปัตยกรรม ประติมากรรม จิตรกรรม และเป็นที่รวมงานบันเทิง หนัง ลิเก กีฬา ฯลฯ

ผมว่า สิ่งที่คนไทยยุคนี้ เดินหากันในห้างสรรพสินค้า คนรุ่นก่อนเขาไปหากันได้ในวัด

เวลานี้ทั่วประเทศมีวัดสามหมื่นกว่าวัด (33,902 วัด) ทั้งวัดหลวง วัดราษฎร์ วัดป่า วัดร้าง

ปัจจุบัน วัดมีบทบาทต่อชาวบ้านและชุมชนน้อยลง ความสัมพันธ์ระหว่างวัดกับบ้าน ระหว่างพระกับญาติโยมเปลี่ยนแปลงไปมาก วัดประเภทที่มีพระเกจิชื่อดัง มีผู้คนไปทำบุญ ตัดกรรม แก้บาป ขอหวย รดน้ำมนต์ จะเป็นวัดที่มีคนหลั่งไหลไปหา ส่วนวัดที่ไม่มีกิจกรรมดังกล่าวก็จะซบเซา ถูกทิ้งเป็นวัดร้างก็มี

ยังมีวัดที่น่าชื่นชมในการรับหน้าที่ช่วยเหลือผู้คนและสังคม โดยเฉพาะวัดที่ช่วยเหลือผู้ป่วยที่ครอบครัว สังคม และหน่วยงานโรงพยาบาลของรัฐ ทอดทิ้งไม่อาจพึ่งพาได้ อย่างผู้ป่วยและผู้ติดเชื้อโรคเอดส์ ผู้ติดยาเสพติด เป็นต้น

วัดที่ผู้คนไปพึ่งพาทางจิตใจ ไปศึกษาหลักคำสอนศาสนา หรือไปปฏิบัติธรรม โดยเฉพาะพระสายวัดป่า จะเป็นวัดอีกประเภทหนึ่งที่มีผู้คนเลือกปลีกตัวจากสังคมที่วุ่นวายสับสนความทุกข์ยากวุ่นวายไปหาความสงบวิเวก

สำหรับสังคมเมืองหลวง ชีวิตผู้คนเร่งรีบในการทำมาหากิน จนแทบไม่มีเวลาเหลือสำหรับการเข้าวัดเข้าวา คนส่วนใหญ่นับถือศาสนาพุทธเพียงปากว่า หรือเมื่อกรอกลงไปในเอกสาร แต่ชีวิตห่างวัด ห่างศีลธรรม ห่างไกลคำสอนและการปฏิบัติทางศาสนาอย่างสิ้นเชิง

วัดในกรุงเทพฯจำนวนมาก มีรายได้จากงานศพ บางวัดมั่งคั่งร่ำรวย มีศาลาสวดศพหลายสิบศาลา มีเมรุเผาศพ ที่แทบจะไม่ว่างเลยทั้งปี บางวัดเผาศพกันถึงวันละสามรอบ ต้องจองคิวรอวันว่างกันหลายวัน

พิธีกรรมเกี่ยวกับงานศพ เกี่ยวข้องกับธุรกิจหลายประเภท เริ่มตั้งแต่การให้บริการรถรับศพ การเตรียมศพบรรจุโลง ธุรกิจทำโลงศพ ธุรกิจการจัดดอกไม้ การจัดอาหารของว่างเลี้ยงแขก การจัดเตรียมพิธีสงฆ์ นิมนต์พระ การสวดศพ การจัดเตรียมสิ่งของถวายพระ ไปจนถึงการเผาศพและข้าวของเครื่องใช้ทั้งดอกไม้จันทน์ ของชำร่วย ถ้าเป็นสมัยก่อน เจ้าภาพคงต้องใช้เวลาไม่น้อยเดินทางไปซื้อหาจัดเตรียม

มาถึงสมัยนี้ การจัดงานศพทุกขั้นตอน อุปกรณ์ข้าวของเครื่องใช้ทุกอย่าง มีบริการเป็นระบบครบถ้วนที่วัด เจ้าภาพที่จัดงานเตรียมเงินเพียงอย่างเดียว วัดบริการได้หมดครบวงจร

การใช้หรีดดอกไม้สดจำนวนมากในงานศพ แม้จะมีส่วนประดับให้งานมีสีสันสดชื่นสวยงาม แต่ก็เป็นการใช้ทรัพยากรและเงินสิ้นเปลืองมาก การรณรงค์เลิกใช้โฟม หันมาใช้วัสดุธรรมชาติ เพื่อลดขยะที่สลายตัวยากอาจจะช่วยลดภาระของสังคมได้ระดับหนึ่ง

ผมว่าน่าจะมีการรณรงค์ลดการใช้หรีดดอกไม้ หันมาใช้ไม้ดอกไม้ใบในกระถางแทน หรือสร้างสรรค์หรีดที่สามารถนำไปใช้ประโยชน์ต่อได้ เช่น ผ้าห่ม หนังสือ นาฬิกา ฯลฯ ที่สามารถนำไปทำบุญบริจาคเพื่อใช้งานต่อไปได้ จะลดขยะลงไปได้มาก

การจัดงานศพ เพื่ออุทิศบุญกุศลให้ผู้เสียชีวิต เป็นการแสดงความเคารพ และขออโหสิกรรม ต่อผู้ที่ล่วงลับไปแล้ว สำหรับผู้ที่มีชีวิตอยู่ งานศพยังเป็นโอกาสให้ญาติพี่น้องและเพื่อนฝูงที่แยกย้ายห่างไกลกันไปนาน ได้มาพบปะกัน

งานศพในชนบทต่างจังหวัดพิธีกรรมอาจจะแตกต่างกันไปบ้างในแต่ละภาค แต่จะมีงานและกิจกรรมต่างๆมากกว่าในเมือง หลายจังหวัดในตัวเมือง การจัดงานศพแบบคนกรุงเทพฯ ที่กะทัดรัดตัดความ รวดเร็ว และการจัดการเชิงธุรกิจแบบวัดในกรุงเทพฯ ก็ขยายตัวออกไปยังต่างจังหวัด

ผมว่าการเปลี่ยนแปลงพิธีกรรมในการจัดงานศพ และบทบาทของวัดในเชิงธุรกิจ สะท้อนชีวิตความเป็นจริงในสังคมแบบทุนนิยม เงินและวัตถุเป็นตัวจักรสำคัญในการขับเคลื่อนประเพณี มากกว่ารากฐานทางด้านศาสนา จิตใจ และความสัมพันธ์ทางสังคม

เมื่อญาติผู้เสียชีวิตเข้ามาติดต่อวัดเพื่อจัดงานศพ วัดจะมีคนคอยจัดแพ็กเกจการจัดงานให้เลือก ตามงบประมาณของแต่ละครอบครัว ซึ่งเป็นงบประมาณที่ต้องจ่ายแพงขึ้นเรื่อยๆ ตามภาวะเศรษฐกิจ อัตราเงินเฟ้อ และสินค้าทุกชนิดราคาแพงขึ้น สำหรับผู้มีกำลังจะจ่าย ผู้มีกำลังทรัพย์น้อย ลงไปถึงคนยากจน การจัดงานศพแบบธุรกิจทุนนิยมอย่างวัดในเมือง จึงเป็นเรื่องที่ยากลำบากสำหรับคนจนมากขึ้นทุกวัน

เขียนมาถึงตรงนี้ สิ่งที่ผมอยากจะสื่อถึงท่านผู้อ่านคือ ในกระแสสังคมเศรษฐกิจแบบทุนนิยม เงินตราและวัตถุเป็นใหญ่ พระสงฆ์องค์เจ้าที่หูตาสว่าง ชาวบ้านและสังคมซึ่งรวมทั้งผมและท่านผู้อ่าน ต้องช่วยกันรักษาแก่นศาสนาประเพณีวัฒนธรรมความสัมพันธ์ทางสังคมและจิตใจ

ไม่ปล่อยให้บทบาทของวัดและศาสนาลอยไปตามกระแสทุนนิยมและเงินตรา จนเลยเถิดกู่ไม่กลับนะครับ

ตามเมืองแต่จากการที่ได้นั่งพระสวดศพมาหลายวันทำให้ผมได้มองเห็นอะไรหลายๆอย่าง เช่นการเคาะโลงศพ แล้วบอกกับผู้ตายว่าไปที่ชอบที่ชอบนะ ฟังดูแล้ว ตอนเป็นๆ เขาไม่ได้ไปหรือว่าหลายๆ คนไม่อยากให้เขาไปในสถานที่บางแห่ง แต่พอเสียชีวิตก็มีแต่คนบอกให้ไปที่ชอบ ที่ชอบ

เรื่องคำพูดที่ว่าไปที่ชอบ ที่ชอบ ก็จะมาพร้อมๆกับการเคาะโลงศพแล้วเอาอาหารที่ผู้ตายชอบมาวางไว้ให้ สงสัยตอนผู้ล่วงลับอยู่ไม่ได้กินของชอบของเขาแน่เลย พอท่านจากไปเท่านั้นแหละ รีบเอาอาหารจานโปรด ขนมที่ชอบ และของกินดีๆ อีกมากมาย มาวางไว้ให้ผู้ตาย ในวันที่เขาจากพวกเราไปแล้ว

อีกอย่างหนึ่งที่จะมาคู่กับงานศพก็คือ พวงหรีด ซึ่งส่วนมากจะทำด้วยดอกไม้สด โดยที่ดอกไม้บางชนิดจะมีความหมายแอบแฝงอยู่ด้วย พวงหรีดดอกไม้สดนั้นมักจะเป็นการถูกส่งมาจากญาติมิตรและผู้ที่ไม่สามารถมาร่วมงานศพได้ด้วยตัวเอง หรือบางครั้งก็เป็นการแสดงความเสียใจจากหน่วยงานต่างๆ ที่เกี่ยวข้องกับผู้ตาย

เขียนถึงพวกหรีด ผมคงต้องมาโยงเข้ากับดอกไม้แต่งหน้าโลงศพ ที่แสนจะสวยงาม เพราะทั้งสองสิ่งเป็นสิ่งที่เป็นความสวยสดงดงาม แต่ที่ผมอยากบอกก็คือว่าสิ่งเหล่านี้เป็นความสวยงามที่ผู้ตาย หรือเจ้าของงานตัวจริงไม่ได้อยู่เห็นมัน ไม่ได้เห็นดอกกุหลาบหอมๆ ดอกไม้สวยๆ ทั้งที่คนที่นอนอยู่ในโลงเป็นเจ้าของงานแท้ๆ

งานศพสมัยเป็นระบบธุรกิจมากพอๆ กับบริการจัดงานแต่งงานพวกสตูดิโอเวดดิงทั้งหลาย คือเมื่อมี เช่นมีเงินก็อาจจะได้ศาลาติดแอร์ ได้ของว่างดีหน่อย เก้าอี้นั่งสบาย อะไรประมาณนี้

นอกจากจะเป็นช่องทางในการหากินของวัด หรือคนที่เกี่ยวข้องแล้ว งานศพบางงานของคนบางคนก็อาจจะกลายเป็นช่องทางหาเงินให้กับครอบครัวผู้เสียชีวิตเลยทีเดียว ผมเคยทราบมาว่างานศพบางงาน ญาติรับซองจนได้เงินมากกว่าค่าใช้จ่ายที่จ่ายไปเสียอีก เรียกได้ว่า ได้เงินมากกว่าที่คิดไว้เสียอีก

งานศพเป็นงานที่เรามาระลึกและไว้อาลัยต่อผู้ล่วงลับ แต่ในสมัยนี้งานศพ การเป็นช่องทางในการหาเงินไปเสียแล้ว แถมบางครั้งก็ทำให้เกิดอาชีพแปลกๆ อย่างรับจ้างร้องไห้หน้างานศพหรือหน้าโลงศพ อาชีพนี้มีจริงๆ นะครับทำเป็นเล่นไป

การตายของคนหนึ่งคนอาจจะเป็นช่องทางการหาเงินหรือทำมาหากินของคนบางคนไปเลยก็ได้ เรียกง่ายๆว่าบางคนใช้ศพหากินอย่างแท้จริงเลยทีเดียว การหากินกับคนตาย คนเป็นเท่านั้นแหละครับที่ทำได้ โดยที่คนตายไม่มีสิทธิ์จะเข้ามาห้ามเลยว่าอย่าทำแบบนี้นะ มันไม่ถูกต้อง เขาไม่สามารถลุกขึ้นมาบอกได้ว่าอย่าทำนะ ดังนั้นถ้าใครที่คิดจะหาเงินหรือหากินกับผู้ที่จากไปผมอยากให้หยุดเถอะครับ