'ตะลุ่มประดับมุก' มรดกภูมิปัญญาชั้นสูง สืบสานวัฒนธรรมไทย

เทศกาลงานบุญในอดีต ข้าวของเครื่องใช้ในการทำบุญถวายพระเป็นสิ่งสำคัญ ซึ่งแต่ละชิ้นล้วนงดงามและทรงคุณค่าแก่การอนุรักษ์ให้อยู่คู่วัฒนธรรมไทย เช่นเดียวกับตะลุ่มประดับมุก และพานแว่นฟ้า ซึ่งเป็นศิลปหัตถกรรมขั้นสูง สำหรับไว้ใส่สิ่งของเวลาถวายพระ หรือสำรับอาหารทั้งคาวและหวาน เนื่องจากเป็นชิ้นงานที่ทำขึ้นมาอย่างประณีตบรรจง นับเป็นงานศิลปกรรมชั้นสูง ตะลุ่ม มีการใช้ในสำนักพระราชวังหรือวัดวาอารามเสียเป็นส่วนใหญ่

ทั้งนี้ จึงเป็นข้อด้อยที่การใช้สอยศิลปหัตถกรรมแขนงนี้อาจเลือนหายไปจากสังคมไทย สิ่งที่ “ นายเสน่ห์ แจ่มจิรารักษ์” ครูภูมิปัญญาไทย ด้านศิลปกรรมศิลปะการทำตะลุ่ม พานแว่นฟ้า ผู้สืบสานมรดกทางวัฒนธรรมรุ่นสุดท้ายตระหนักในความสำคัญที่ควรถ่ายทอดไว้ให้อยู่คู่แผ่นดิน

วัสดุพื้นบ้าน สู่ภาชนะชั้นสูง คุณค่างานศิลป์ไทย

ตะลุ่ม เป็นภาชนะชนิดหนึ่งสำหรับใส่ของแทนถาดหรือพาน มีลักษณะปากงุ้มเข้า ทำจากวัสดุท้องถิ่นที่หาได้ง่าย อาทิ หวายน้ำ หวายน้ำผึ้ง ไม้ทองหลาง ไม้รวก และอุปกรณ์เครื่องมือช่างใกล้ตัว อาทิ เลื่อย สิ่ว ฆ้อน มีดจักตอก เหล็กหมาด หรือเหล็กนำ มีดขอนในปลายงอที่ทำขึ้นมาเฉพาะ และไม้แบบของแต่ละขนาดของตะลุ่มทั้งตัวและฐาน กาวร้อน ในอดีตใช้ลูกมะพลับ ซึ่งหาง่ายตามสวน เอามาโขลกตำพอแตก ๆ แล้วก็เอาน้ำในคลองใส่หมักไว้ประมาณสัก 3-4 วัน จะได้ยางเหนียวนำมาใช้แทนกาวได้

การทำเริ่มจากการเหลาไม้รวกมาทำหมุดยึดในขนาดที่ต้องการ ก่อนทำแบบตัวตะลุ่ม ด้วยการนำหวาย 9-10 ศอก มาจักผ่าสอง ผ่าสี่ แล้วแต่ขนาดภาชนะที่ต้องการ แล้วเหลาให้เป็นเส้นแบน ยาว เสร็จแล้วขดให้เป็นวง ๆ เอาแบบตัวมาวัดตำแหน่ง และขีดไว้จากนั้นใช้มีดจักตอก หักตามตำแหน่งที่ขีดไว้ ตะลุ่มมีทั้งหมด 10-12 เหลี่ยม ถ้าเป็นพานแว่นฟ้า 8 เหลี่ยมแล้วนำปลายทั้ง 2 ข้างมาประกอบกันด้วยกาวร้อน ใช้เหล็กหมาดเจาะนำ แล้วใช้หมุดไม้รวกที่เหลาไว้ ตอกยึดก็จะได้แบบตัว จากนั้นนำมาวัด เพื่อทดสอบขนาด การทำฐานหรือตีนตะลุ่ม จะทำลักษณะเดียวกับการทำตัว คือใช้แบบมาวัดหวายที่เหลาแล้ว เอามาขีดไว้ แล้วหักให้เป็นตามแบบ แล้วหยอดกาวร้อนและตอกหมุด จากนั้นนำส่วนตัวและฐานมาประกอบกัน เมื่อได้หุ่นโครงหวายตะลุ่มแล้ว ก็นำกระดาษทรายมาขัด เพื่อให้เรียบเนียนก่อนนำไปลงรักประดับมุกต่อไป

ขั้นตอนการประดับมุก อุปกรณ์ ชุดตะไบหางหนู คีมปากจิ้งจก ปากคีบ เรื่อยฉลุ กาวร้อน กาวเย็น หมึกจีนสีดำ อีพ๊อกซี่ หอยกาบ หอยมุกไฟ ขั้นตอนแรก นำหอยที่ได้มาเจียรให้ได้ขนาด เขียนลาย นำลายที่ได้มาติดที่หอย แล้วนำไปฉลุ นำหอยที่ฉลุแล้วมาใช้ตะไบขัดเพื่อลบคม จากนั้นนำหอยที่ขัดแล้วมาติด กับตะลุ่มตามลายที่ต้องการ แล้วทาอีพ๊อกซี่ที่ผสมกับหมึกจีนสีดำ เมื่อถมทับตัวลายแล้วทิ้งไว้ให้แห้ง เมื่อแห้งแล้วนำมาขัดด้วยหินเจียร ก็จะได้ชิ้นงานที่งดงามตามต้องการ

“แต่ละขั้นตอนต้องใช้ความประณีตในการทำ ผลิตภัณฑ์ประเภทนี้จึงไม่มีให้เห็นบ่อยนัก นอกจากของเก่าในพิพิธภัณฑ์หรือวัดบางแห่งเท่านั้น เมื่อเทียบต้นทุนต่อชิ้นใช้งบประมาณไม่สูง ราคาหวายต้นละประมาณ 10 บาท นอกนั้นเป็นอุปกรณ์ช่างที่หาได้ทั่วไป เฉพาะหุ่นตะลุ่มยังไม่ได้ประดับมุกหรือลงลาย ราคาตั้งแต่ 300- 4,000 บาท เมื่อประดับมุกหรือลงลายรดน้ำสามารถสร้างมูลค่าเพิ่มตามความละเอียด และลวดลายที่เป็นเอกลักษณ์ ซึ่งทำได้ตั้งแต่ขนาด 1/2 นิ้ว - 50 นิ้ว แต่งานประดิษฐ์ด้วยมือ ซึ่งต้องใช้เวลาและความใจเย็น ทำให้คนรุ่นใหม่น้อยคนที่จะสนใจเข้ามาเรียนรู้จริงจังกระทั่งสามารถยึดเป็นอาชีพได้”

สร้างโอกาส…เชื่อมรอยต่ออนุรักษ์งานศิลป์ไทย

การให้คนรุ่นใหม่อนุรักษ์งานศิลป์เพื่อยึดเป็นอาชีพดั่งที่คนรุ่นก่อนได้สืบสานกันมานั้น นายเสน่ห์ แจ่มจิรารักษ์ ครูภูมิปัญญาไทย ด้านศิลปกรรม (ศิลปะการทำตะลุ่ม พานแว่นฟ้า) ยอมรับว่าเป็นเรื่องที่ยาก เพราะตะลุ่มและพานแว่นฟ้าไม่ได้เป็นเครื่องใช้ไม้สอยในชีวิตประจำวันของคนทั่วไป จะเห็นหรือได้สัมผัสเฉพาะเมื่อมีงานบุญสำคัญๆ และมีในบางวัด หรือพบเห็นได้ตามพิพิธภัณฑ์เท่านั้น

“วิชาความรู้ที่ได้รับถ่ายทอดมาจากบรรพบุรุษสามารถส่งเสียลูกๆ ให้เรียนจบปริญญาตรีได้ ทำเฉพาะหุ่นตะลุ่มและพานแว่นฟ้า โดยมีลูกค้ากลุ่มช่างมุก ช่างลายรดน้ำ จากหน่วยงานต่างๆ อาทิ กรมศิลปากร ทัณฑสถาน มารับซื้อโดยไม่ต้องตระเวนขายเอง เพราะเป็นแหล่งผลิตแห่งเดียวจากตระกูลเดียวที่ได้ขอถ่ายทอดความรู้ไว้จากช่างฝีมือซึ่งสันนิษฐานว่าสืบสานมาจากช่างหลวงในสมัยอยุธยา”

นายเสน่ห์  กล่าวว่า การสร้างโอกาสทางธุรกิจพร้อมๆ กับการอนุรักษ์งานฝีมือในงานหัตถกรรมชั้นสูงทำได้โดยการพัฒนารูปทรงให้แปลกตา ปรับรูปแบบให้เหมาะสมกับการใช้ในชีวิตประจำวันได้ง่ายขึ้น ในกลุ่มเครื่องประดับตกแต่งบ้าน และเครื่องใช้บนโต๊ะอาหาร ที่แสดงอัตลักษณ์ความเป็นไทย อาทิ นำรูปทรง เตียบ ภาชนะสำหรับใส่สำรับอาหาร รูปร่างคล้ายตะลุ่ม มี 12 เหลี่ยม ฐานคล้ายพานแว่นฟ้า มีฝาครอบ ทรงจอมแห ย่อมุมไม้สิบแปด ซึ่งมีต้นแบบแสดงในพิพิธภัณฑ์สถานแห่งชาติ มาย่อส่วนให้มีหลากหลายขนาด ได้รับการตอบรับจากตลาดเป็นอย่างมาก

“ความรู้ที่ได้รับโอกาสมาตนได้ถ่ายทอดความรู้เหล่านั้นสู่คนรุ่นต่อไป โดยได้รับเชิญเป็นวิทยากรยกร่างหลักสูตรวิชาช่างสิบหมู่ สาขาหมู่ช่างรัก (งานประดับมุกและหุ่นตะลุ่มหวาย) จากศูนย์การศึกษานอกโรงเรียนกาญจนาภิเษก (วิทยาลัยในวังชาย) ทั้งเป็นอนุกรรมการวัฒนธรรมจังหวัดนนทบุรี และได้รับเลือกให้เป็นผู้มีผลงานดีเด่นทางด้านวัฒนธรรม สาขาทัศนศิลป์ ของจังหวัดนนทบุรี และยินดีที่จะเผยแพร่ความรู้สู่สาธารณะร่วมกับหน่วยงานต่างๆ อาทิ งานภูมิปัญญาผู้สูงวัย นำไทยสู่อาเซียน 2556 สนับสนุนโดย กรุงเทพมหานครและเอนชัวร์ งานตลาดนัดภูมิปัญญาสร้างอาชีพ เป็นต้น เพื่อเป็นพิพิธภัณฑ์เคลื่อนที่ให้คนทั่วไปได้รู้จักเข้าถึงและสัมผัสกับงานภูมิปัญญาชั้นสูงที่เป็นมรดกของคนไทย ทั้งเกิดความตระหนักและหวงแหนศิลปแขนงนี้ต่อไป”

ใครที่สนใจ รักงานด้านจักสาน อยากอนุรักษ์งานศิลปกรรมจากภูมิปัญญาคนไทยและยึดเป็นอาชีพ ยินดีถ่ายทอดความรู้ให้โดยไม่หวงวิชา สามารถติดต่อได้ที่โทร.08-7325-7738

* * * คลิก Like เพื่อมาเป็นแฟนเพจของหน้า "SME ผู้จัดการออนไลน์" รับข่าวสารในแวดวงธุรกิจเอสเอ็มอีที่สมบูรณ์แบบที่สุด และร่วมสนุกกับกิจกรรมลุ้นรับของรางวัลมากมายคลิกที่นี่เลย!! * * *