โดย...ธำมรงค์ บุญราช นักวิชาการละครและดนตรี กรมศิลปากร เรียบเรียงเนื่องในวันคล้ายวันเกิด คุณครูเจริญใจ สุนทรวาทิน
คุณครูเจริญใจ เกิดเมื่อวันพฤหัสบดี ที่ ๑๖ กันยายน พุทธศักราช ๒๔๕๘ เป็นบุตรีคนสุดท้องของพระยาเสนาะดุริยางค์ (แช่ม สุนทรวาทิน) และคุณหญิงเสนาะดุริยางค์ (เรือน) เมื่อเกิดได้ไม่กี่วัน เจ้าคุณพ่อได้ฝนทองคำบริสุทธิ์ให้คุณครูรับประทานวันละหยดอยู่ ๓ วัน จากนั้นเมื่อคุณครูรู้ความ เจ้าคุณพ่อจึงเริ่มให้คุณครูเรียนขับร้อง
เพลงแรกที่เรียน คือ เพลงต้นเพลงฉิ่ง เมื่ออายุได้ ๑๑ ปี คุณครูได้เข้าไปอยู่ในวังพญาไทกับคุณหญิงเรือนผู้เป็นมารดา เมื่อเข้าไปอยู่วังพญาไทคุณครูได้ฉลองพระเดชพระคุณพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ในการขับร้องเพลงประกอบการแสดงละครถวาย
ต่อมาในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว พระองค์ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ตั้งวงมโหรีหลวง (หญิง) ขึ้น ในครั้งนั้นคุณครูเจริญใจ สุนทรวาทิน ได้เข้าถวายตัวเป็นมโหรีหลวงด้วย ในวันที่ถวายตัว ณ พระที่นั่งอัมพรสถานนั้น คุณครูได้รับพระราชทานเหรียญทอง ร.พ. เมื่อถวายตัวแล้ว คุณครูได้เครื่องแบบพระราชทานไว้สำหรับแต่งตัวออกงานหลวง มีทั้งหมด ๒ สี ได้แก่ สีเขียว หมายถึงวันพุธ อันเป็นวันพระราชสมภพของพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว และสีชมพู หมายถึงวันอังคาร อันเป็นวันพระราชสมภพของสมเด็จพระราชินี และถ้าหากงานนั้นเป็นงานพระราชพิธีเล่นมโหรีที่ในวัง เช่นวันเฉลิมพระชนมพรรษา วันฉัตรมงคล ก็จะใส่เสื้อสีขาว ผ้าซิ่นสีเชียว เท่านั้น
สถานที่ฝึกซ้อมคือบ้านเจ้าพระยาวรพงษ์พิพัฒน์ (ม.ร.ว.เย็น อิศรเสนา) เสนาบดีกระทรวงวัง พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวมีพระราชประสงค์จะฟังเพลงตับเงาะป่า ท่านเจ้าพระยาวรพงษ์พิพัฒน์จึงให้วงมโหรีหลวงทั้งหมดไปฝึกซ้อมกันที่ตำหนักพระวิมาดาเธอ กรมหลวงสุทธาสินีนาฏ ที่วังสวนสุนันทา โดยมีพระยาเสนาะดุริยางค์ เป็นผู้ควบคุมวงและสอนขับร้อง ทุกๆ เย็น จะต้องเข้าไปซ้อมที่วังสวนสุนันทา และทุก ๆ วันพุธ จะเข้าไปบรรเลงมโหรีถวายพระเจ้าอยู่หัวที่พระที่นั่งอัมพรสถาน การบรรเลงนี้แบ่งเป็นตอน ๆ โดยทรงฟังระหว่างเสวยประมาณ ๒ ชั่วโมงจนจบตับเงาะป่า
ต่อมาเจ้าคุณพ่อของคุณครูได้รับพระราชทานบ้านหลวงให้มาอยู่ที่วังสวนกุหลาบ คุณครูจึงได้ตามเจ้าคุณพ่อมาพำนักด้วย ณ ที่วังสวนกุหลาบนี่เอง คุณครูได้เริ่มฝึกหัดละครและการขับร้องดึกดำบรรพ์ คุณครูได้รับคัดเลือกให้ฝึกหัดเป็นตัวนาง โดยมีหม่อมครูต่วนเป็นผู้ฝึกสอนให้ เริ่มหัดตั้งแต่รำเพลงช้า เพลงเร็ว เชิด เสมอ ตามกระบวนการฝึก ส่วนวงปี่พาทย์ที่ทำละครดึกดำบรรพ์นั้นพระยาเสนาะดุริยางค์ เป็นผู้สอนและควบคุม
ชีวิตในวังสวนกุหลาบและงานหลวงต่าง ๆ ของวงมโหรีหลวงในสมัยนั้น คุณครูเจริญใจ ได้เขียนเล่าไว้อย่างสนุก ดังนี้
“...ละครหลวงและมโหรีหลวง จะฝึกซ้อมทุกวันที่วังสวนกุหลาบ โดยในเวลาเช้าจะมีรถมารับตามหน้าบ้านต่าง ๆ เข้ามาในวังสวนกุหลาบทุกวันเพื่อฝึกซ้อม และในตอนเย็นประมาณ ๑๖.๐๐น. ก็ส่งกลับตามบ้านทุกคน เมื่อมีงานหลวงก็ต้องไปแสดงตามที่ต่าง ๆ เข้ามาในวังสวนกุหลาบทุกวันเพื่อฝึกซ้อม และในตอนเย็นประมาณ ๑๖.๐๐ น. ก็ส่งกลับตามบ้านทุกคน เมื่อมีงานหลวงต้องไปแสดงตามที่ต่าง ๆ ที่วังสวนกุหลาบนี้ ท่านเจ้าพระยาวรพงษ์พิพัฒน์ได้ไปเชิญคุณจอมมารดาสาย และคุณจอมละม้าย เข้ามาสอนละครใน และท่านทั้งสองนี้เป็นละครในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ท่านชราแล้วแต่ยังสอนได้ ในบางครั้งท่านจะเรียกข้าพเจ้าเข้าไปสอนให้ รำฉุยฉายกิ่งไม้เงินทอง อันเป็นของเก่า รำนี่ใช้เบิกโรงก่อนการแสดงละครในเรื่องอิเหนา
ข้าพเจ้าจะเล่าถึงงานหลวงที่ได้ปฏิบัติมาตลอดรัชกาลที่ ๗ งานเฉลิมพระชนมพรรษา วันฉัตรมงคล วงมโหรีหลวงต้องเข้าไปบรรเลงในพระราชวังชั้นใน ซึ่งไม่มีผู้ชายเข้าได้ ข้าพเจ้าเป็นคนระนาดทอง วันเฉลิมพระชนมพรรษามีพระราชพิธี ๓ วัน เช้า – เย็น มโหรีต้องทำรับพระ – ส่งพระ งานฉัตรมงคลก็เช่นเดียวกัน และตอนเย็นของวันสุดท้าย จะมีงานราชอุทยานสโมสร ที่สวนศิวาลัย หลังพระที่นั่งบรมพิมาน จะมีพระบรมวงศานุวงศ์ชั้นสูงและคณะทูตานุทูตประเทศต่าง ๆ มาถวายพระพร มีมโหรีพวกเราบรรเลงทุกปีที่เสด็จอยู่ งานปีใหม่ต้องไปร้องละครในวัง กลางวันมีละครหลวงรำถวายพระสยามเทวาธิราช ตั้งแต่ ๐๙.๐๐ ถึง ๑๖.๐๐ น. ๓ วัน งานฝึกซ้อมละครมีทุกวัน ต้องแสดงรับแขกต่างประเทศที่โรงละครสวนมิสกวัน แสดงที่ศาลาสหทัยบ้าง และแสดงที่พระที่นั่งอัมพรสถานบ้าง มีงานพระราชทานสมรสเจ้านายชั้นสูง เช่น วังบางขุนพรหม ก็ต้องแสดงงานฉลองสุพรรณบัฏท่านเจ้าพระยาศรีธรรมาธิเบศร์ ท่านเจ้าพระยาสุรศักดิ์มนตรี (เจิม แสงชูโต) งานขึ้นพระตำหนักวังไกลกังวลที่หัวหิน ก็ยกโรงไปทั้งหมด
ข้าพเจ้าได้เล่นละครดึกดำบรรพ์เรื่องสังข์ทอง ข้าพเจ้าเปนนางมณฑา ละครดึกดำบรรพ์นี้พวกเราได้เรียนอย่างเต็มที่ ทั้งร้องทั้งรำ ทุกเรื่อง เรื่องอิเหนาเป็นมะเดหวี ต้องร้องเพลงตอนไหว้พระ เล่นสังข์ศิลป์ชัย ข้าพเข้าก็เป็นตัวนางเกสรสุมณฑา ต้องมีเพลงร้องมาก ๆ ข้าพเจ้าได้ร้อง บรรเลง และเป็นตัวรำด้วย จึงจำได้ดีทุกเรื่อง เมื่อมีงานสี่มะเส็งอันเป็นงานใหญ่ของวังบางขุนพรหม มีละครเรื่องอิเหนา ตอนสึกชี ข้าพเจ้าต้องร้อง มีปี่พาทย์ตั้ง ๒ วง คือ วงบางขุนพรหม ๑ วงและปี่พาทย์วงหลวง ๑วง งานหลวงในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว มีอยู่ตลอด การทำงานของเราก็คล้ายกรมศิลปากรเดี๋ยวนี้ แต่เล็กกว่า แสดงแต่เฉพาะของพระเจ้าอยู่หัว และแล้วแต่จะทรงพระกรุณาโปรดเกล้า ฯ ส่งไปช่วย... ”
ที่มา : เจริญใจ สุนทรวาทิน, “ข้าพเจ้าภูมิใจที่เกิดเป็นนักดนตรีไทย”. ใน สายเสนาะ, ม.ป.ท., ๒๕๓๘. (ที่รฤก งานฉลองอายุ ๘๐ ปี อาจารย์เจริญใจ สุนทรวาทิน ๑๖ กันยายน ๒๕๓๘ บมจ. ธนาคารกสิกรไทย สนับสนุนการจัดพิมพ์)
เพลงลาวเฉียง : ขับร้องโดย คุณครูเจริญใจ สุนทรวาทิน
