โดย วงษ์อร อร่ามกูล
ที่เขื่อนสิริกิติ์ จังหวัดอุตรดิตถ์ หนึ่งในแหล่งน้ำจืดขนาดใหญ่ที่สำคัญของประเทศไทย กำลังเผชิญกับความท้าทายทางนิเวศวิทยาจากปลาหมอบัตเตอร์ (Heterotilapia buttikoferi) ปลาต่างถิ่นที่เข้ามารุกรานและแพร่พันธุ์ในระบบนิเวศธรรมชาติของเขื่อนมากว่า 10 ปี
ปลาหมอบัตเตอร์มีถิ่นกำเนิดในแถบตะวันตกของทวีปแอฟริกา เช่น ประเทศกินี-บิสเซา ไลบีเรีย เป็นปลาที่ได้รับความนิยมในวงการปลาสวยงาม ก่อนถูกนำเข้ามาในประเทศไทยเพื่อเลี้ยงในกระชังและตู้ปลา อย่างไรก็ตาม ปลาชนิดนี้ได้หลุดรอดออกมาในแหล่งน้ำธรรมชาติ รวมถึงเขื่อนสิริกิติ์ ซึ่งทำให้เกิดการแพร่พันธุ์และขยายพื้นที่รวดเร็ว ส่งผลให้ปลาในระบบนิเวศน้ำจืดพื้นถิ่นได้รับผลกระทบจากการแข่งขันแย่งอาหารและถิ่นที่อยู่
หลายฝ่ายกังวลว่าปลาหมอบัตเตอร์ซึ่งเป็นปลาต่างถิ่น จะเข้ามาเปลี่ยนแปลงความสมดุลของระบบนิเวศและอาจทำให้พันธุ์ปลาพื้นถิ่นลดจำนวนลงอย่างรวดเร็ว แม้จะเป็นเรื่องจริงแต่ชุมชนชาวบ้านรอบเขื่อนสิริกิติ์ได้ตอบสนองต่อสถานการณ์นี้ด้วยแนวทางที่น่าสนใจและสร้างสรรค์
แทนที่จะมองปลาหมอบัตเตอร์เป็นศัตรูเพียงอย่างเดียว ชาวบ้านเริ่มจับปลาหมอบัตเตอร์มาใช้ประโยชน์ทางอาหาร และแปรรูปเป็นเมนูปลาในร้านอาหารริมเขื่อน โดย “สมชาย” หนึ่งในชาวบ้านผู้เปิดร้านอาหารริมเขื่อนเล่าว่า “ปลาหมอบัตเตอร์มีเนื้อนุ่ม รสชาติดี ลูกค้าชอบมาก ตอนนี้กลายเป็นวัตถุดิบสำคัญในร้านเรา เราได้รายได้เพิ่มขึ้น และช่วยลดจำนวนปลาต่างถิ่นนี้ในแหล่งน้ำด้วย”
แนวทางนี้สอดคล้องกับหลักการ “การควบคุมชีวภาพ” (Biological Control) ที่เน้นการจัดการประชากรสิ่งมีชีวิตรุกรานโดยวิธีธรรมชาติหรือการมีส่วนร่วมของมนุษย์ ซึ่งลดผลกระทบด้านลบที่อาจเกิดจากมาตรการทางเคมีหรือกายภาพ นอกจากนี้ แนวคิด “การจัดการทรัพยากรแบบมีส่วนร่วม” (Participatory Resource Management) ยังช่วยสร้างการรับรู้และความร่วมมือระหว่างชุมชนกับหน่วยงานรัฐในการบริหารจัดการปลาต่างถิ่นอย่างยั่งยืน
กรมประมงเองได้ออกมาตรการควบคุมและห้ามการเพาะเลี้ยงปลาหมอบัตเตอร์อย่างเข้มงวดเมื่อปี 2561 เพื่อป้องกันการแพร่กระจายที่ไม่สามารถควบคุมได้ อย่างไรก็ตาม การส่งเสริมให้ชุมชนใช้ปลาหมอบัตเตอร์เป็นทรัพยากรอาหารและรายได้ เป็นหนึ่งในแนวทางเสริมที่ช่วยควบคุมประชากรปลาอย่างมีประสิทธิภาพและสอดคล้องกับการพัฒนาที่ยั่งยืน (Sustainable Development)
การบริหารจัดการปลาหมอบัตเตอร์ในเขื่อนสิริกิติ์จึงไม่ใช่เพียงแค่การควบคุมหรือกำจัดเท่านั้น แต่เป็นการผสมผสานระหว่างนโยบายทางรัฐและการมีส่วนร่วมของชุมชน เพื่อให้เกิดความสมดุลของระบบนิเวศและผลประโยชน์ร่วมกันของผู้คนที่อาศัยอยู่ในพื้นที่
เรื่องราวของปลาหมอบัตเตอร์ที่เขื่อนสิริกิติ์ จึงกลายเป็นบทเรียนสำคัญในการจัดการกับปลาต่างถิ่นในระบบน้ำจืด ซึ่งไม่เพียงแต่เป็นปัญหาด้านนิเวศวิทยา แต่ยังเป็นโอกาสในการพัฒนาเศรษฐกิจชุมชนและสร้างการรับรู้ถึงความสำคัญของการใช้ทรัพยากรอย่างยั่งยืน
ท้ายที่สุด ความสัมพันธ์ระหว่างคนท้องถิ่นกับปลาหมอบัตเตอร์เป็นตัวอย่างที่แสดงให้เห็นว่า แม้จะเผชิญกับความเปลี่ยนแปลงทางธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมที่ยากจะหลีกเลี่ยง แต่ด้วยความคิดสร้างสรรค์และการมีส่วนร่วมของชุมชนก็สามารถอยู่ร่วมกับธรรมชาติได้อย่างสมดุลในระยะยาว