พระราชวังบางปะอิน สถานตากอากาศของพระมหากษัตริย์ในสมัยรัตนโกสินทร์ ซึ่งแรกสร้างมาแต่ตั้งกรุงศรีอยุธยาสมัยพระเจ้าปราสาททอง เป็นสถานที่ซึ่งปรากฏเรื่องราวอยู่ในประวัติศาสตร์มามาก นอกจากจะเป็นสถานตากอากาศแล้ว ยังเป็นสถานที่ในการต้อนรับพระราชอาคันตุกะหลายต่อหลายครั้ง ได้รับคำชมว่าสวยงามอลังการ
ชุมนุมสถาปัตยกรรมหลายชาติอยู่ในพระราชวังแห่งนี้
ที่โดดเด่นเป็นสัญลักษณ์ของพราชวังบางปะอินก็คือ พระที่นั่งไอศรรย์ทิพยอาสน์ ตั้งอยู่กลางสระน้ำ เดิมพระเจ้าปราสาททองทรงสร้างขึ้นเป็นที่ประทับ ปรากฏในพงศาวดารว่า ขณะที่พระเจ้าปราสาททองเสด็จไปที่วัดไชยวัฒนาราม ให้พระราชโอรสพระชนม์ ๙ พรรษา อยู่กับพระสนมพี่เลี้ยงที่พระที่นั่งไอศวรรย์ฯ ได้เกิดฟ้าผ่าลงมาที่พระที่นั่ง บรรดาพระสนมต่างสลบและบาดเจ็บไปตามกัน แต่พระราชโอรสไม่เป็นอะไรเลย อีกทั้งพระราชโอรสก็เคยแสดงปาฏิหาริย์ให้คนเห็นมี ๔ กรมาแล้ว จึงพระราชทานพระนามว่า พระนารายณ์ราชกุมาร ต่อมาในสมัยรัชกาลที่ ๕ โปรดให้จำลองพระที่นั่งอาภรณ์ภิโมกข์ปราสาทในพระบรมมหาราชวังมาสร้างเป็นอาคารไม้ในที่เดิม พระราชทานนามตามที่พระเจ้าปราสาททองทรงพระราชทานนามไว้ ต่อมาในรัชกาลที่ ๖ จึงโปรดให้เปลี่ยนเป็นคอนกรีตเสริมเหล็กทั้งหมด เป็นศิลปะไทยที่งดงามยิ่ง และเป็นสถาปัตยกรรมไทยหลังเดียวในพระราชวังบางปะอิน
พระที่นั่งสีขาวที่เห็นอยู่ใกล้กันในภาพนั้น ก็คือ พระที่นั่งวโรภาษพิมาน ในสมัยรัชกาลที่ ๔ สร้างเป็นเรือนไม้สำหรับเป็นที่ประทับและท้องพระโรง สมัยรัชกาลที่ ๕ โปรดให้สร้างเป็นอาคารแบบฝรั่ง ศิลปะนีโอคลาสสิค ใช้เป็นท้องพระโรงออกว่าราชการและในพระราชพิธีสำคัญ ศิลปะตะวันตกนี้ยังปรากฏอยู่ในพระที่นั่งอุทยานภูมิเสถียร สภาคารราชประยูร ประตูเทวราชครรไล พระที่นั่งฝ่ายในบางองค์ และวัดนิเวศธรรมประวัติบนเกาะบางปะอิน
พระที่นั่งเวหาศน์จำรูญ ซึ่งเรียกกันว่า “เก๋งจีน” นั้น พระยาโชฎึกราชเศรษฐี (ฟัก) สร้างถวายพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ตามแบบศิลปะจีน งามวิจิตรเหมือนพระราชวังจีน มีชื่อเป็นภาษาจีนว่า “เทียนเม่งเต้ย” เป็นที่ประทับในฤดูหนาว
สถาปัตยกรรมแปลกตาอีกอย่างในพระราชวังบางปะอิน ก็คือ หอเหมมณเฑียรเทวราช เรียกกันว่า ศาลพระเจ้าปราสาททอง เป็นปรางค์ศิลาแบบขอม ภายในประดิษฐานเทวรูปสมมติแทนพระเจ้าปราสาททอง ซึ่งพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าฯโปรดให้สร้างขึ้นเป็นการแก้บน เนื่องจากอุบัติเหตุพระนางเรือล่ม ทำให้สมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์สวรรคตพร้อมกับพระราชธิดาและพระราชโอรสในครรภ์ ในขบวนเสด็จนั้น สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ ซึ่งต่อมาได้รับการสถาปนาขึ้นเป็นสยามมกุฎราชกุมารพระองค์แรก ได้เสด็จร่วมมาด้วย
พระเจ้าอยู่หัวจึงทรงวิตกว่าพระเจ้าลูกยาเธอจะไม่ปลอดภัย รับสั่งว่าถ้าเจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศปลอดภัย จะสร้างศาลขึ้นถวายพระเจ้าปราสาททอง
เหตุที่ทรงขอให้พระเจ้าปราสาททองคุ้มครองพระราชโอรส ก็เพราะขบวนเสด็จครั้งนี้จะไปพระราชวังบางปะอินที่พระเจ้าปราสาททองทรงสร้างขึ้นในที่ดินของพระราชมารดา ซึ่งเป็นชาวบ้านของย่านนั้น พบรักกับสมเด็จพระเอกาทศรถที่เรือพระที่นั่งล่มตรงนั้นพอดี และให้กำเนิดพระองค์ที่บางปะอิน ส่วนที่เป็นปรางค์ขอม ก็เพราะพระเจ้าปราสาททองมีพระราชนิยมในสถาปัตยกรรมแบบขอม เคยทรงส่งคนไปถ่ายแบบปราสาทแบบขอมจากพระนครหลวงมาสร้างพระราชวังที่ประทับร้อนให้ชื่อ พระนครหลวง มาแล้ว
พระราชวังบางปะอิน เป็นสถานที่ท่องเที่ยวแห่งหนึ่งที่มีนักท่องเที่ยวต่างชาติเข้าชมมากกว่าคนไทย เช่นเดียวกับพระบรมมหาราชวังและวัดพระแก้ว
