"สบู่ดำ" พืชสารพัดประโยชน์

"พรุ่งนี้น้ำมันจะขึ้นอีก 40 สตางค์"

สิ้นเสียงประกาศของผู้ประกาศข่าวโทรทัศน์ สมาชิกในหลายครัวเรือนต่างพากันส่ายหัวพร้อมกับบ่นอุบกับราคาน้ำมันที่พุ่งสูงขึ้นและไม่มีทีท่าว่าจะลดลงแต่อย่างใด ซ้ำยังประกาศขึ้นราคาไม่เว้นแต่ละวัน และแน่นอนว่าเมื่อราคาน้ำมันซึ่งเปรียบได้กับต้นทุนของเหล่าผู้ประกอบการเพิ่มสูงขึ้น ย่อมส่งผลกระทบต่อสินค้าอุปโภค-บริโภคที่ต้องขยับเพิ่มขึ้นตามไปด้วย

แต่จะทำอย่างไรได้ ในเมื่อทุกวันทุกคนก็ยังต้องกินข้าว 3 มื้อ น้ำมันก็ยังต้องเติม ขึ้นรถเมล์ก็ต้องจ่ายเพิ่ม แต่ค่าตอบแทนยังได้เท่าเดิม หลายคนหันมาใช้มาตรการ "รัดเข็มขัด" กันจนเอวกิ่ว แต่ก็ยังลดรายจ่ายลงไปไม่ได้มาก

ส่วนรัฐบาลในช่วงนี้ก็พยายามส่งสัญญาณให้ประชาชนหันมาประหยัดพลังงานทุกชนิด ไม่ว่าจะเป็นการกำหนดการเปิด-ปิด เครื่องปรับอากาศในอาคารของทางราชการให้เป็นเวลา โดยเริ่มเปิดเวลา 8.45 น. และปิดเวลา 15.30 น. สำหรับพักลางวันให้ปิดเครื่องปรับอากาศเวลา 12.00 น. และเปิดเวลา 13.00 น. หรือ งดการใช้ลิฟต์กรณีขึ้นลงชั้นเดียว การตรวจเช็กลมยาง หมั่นเช็กเครื่องยนต์อย่างสม่ำเสมอและไม่ออกรถด้วยความเร็วก็จะสามารถประหยัดน้ำมันได้ในระดับหนึ่ง

ในขณะที่การประหยัดพลังงาน และน้ำมันดำเนินไปอย่างเข้มข้น ก็มีผู้ใช้รถจำนวนไม่น้อยที่หันมาเติมน้ำมันแก๊สโซฮอล์ 95 (Gasohol) ที่ถูกกว่าน้ำมันธรรมดาถึงลิตรละ 1.50 บาท อันที่จริงแล้วน้ำมันแก๊สโซฮอล์ถือเป็นพลังงานทดแทนรูปแบบหนึ่ง เป็นการผสมกันระหว่างเอทานอล หรือเอทิลแอลกอฮอล์ ซึ่งเป็นแอลกอฮอล์บริสุทธิ์ 99.5% ผสมกับน้ำมันเบนซินไร้สารตะกั่ว ในอัตราส่วน เบนซิน 9 ส่วน เอทานอล 1 ส่วน จึงได้มาเป็นน้ำมันแก๊สโซฮอล์ ออกเทน 95 ที่มีคุณสมบัติเช่นเดียวกับน้ำมันเบนซินพิเศษไร้สารตะกั่ว ออกเทน 95

นอกจากน้ำมันแก๊ซโซฮอล์ลที่รัฐบาลหมายมั่นปั้นมือจะพัฒนาให้เป็นพลังงานทดแทนที่ในอนาคตจะเพิ่มปริมาณการผลิตไปพร้อมๆกับการขยายพื้นที่การให้บริการมากขึ้นแล้ว ยังมีไบโอดีเซล ซึ่งก็คือพลังงานทดแทนที่ได้จากพืชอย่าง "สบู่ดำ" ที่ ณ เวลานี้กำลังอยู่ในความสนใจและจับตามองของสังคมว่า จะสามารถพัฒนาให้เป็นพลังงานทดแทนน้ำมันดีเซล เพื่อลดการนำเข้าจากต่างประเทศได้หรือไม่

นำสบู่ดำมาทำไบโอดีเซล

"สบู่ดำ หรือ Physic nut มีชื่อทางวิทยาศาสตร์ว่า Jatropha curcas Linn. เป็นพืชที่อยู่ในวงศ์ไม้ยางพารา Euphorbiaceae เช่นเดียวกับสบู่แดง ปัตตาเวีย ฝิ่นต้นหรือมะละกอฝรั่ง หนุมานนั่งแท่น โป๊ยเซียน มันสำปะหลัง มะยม ซึ่งมีความหลากหลายกันค่อนข้างมากในลักษณะต้น ใบ ช่อดอก ผล และเมล็ด สบู่ดำเป็นพืชพื้นเมืองของอเมริกาใต้" รศ.ดร.สมบัติ ชิณะวงศ์ คณบดีคณะเกษตรศาสตร์ กำแพงแสน มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ วิทยาเขตกำแพงแสน นักวิจัยโครงการสบู่ดำไบโอดีเซล มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ กล่าวพร้อมกับเท้าความให้ฟังว่า

"การวิจัยเรื่องสบู่ดำนั้น เริ่มในประเทศไทยมาเมื่อประมาณ 25-26 ปีแล้ว แต่ที่ยังไม่เป็นที่สนใจก็เนื่องมาจากว่าในสมัยก่อน ราคาน้ำมันยังตกอยู่ประมาณลิตรละ 3-5 บาทซึ่งถือถูกมาก ไม่มีใครคาดคิดว่าน้ำมันจะราคาสูงเหมือนอย่างปัจจุบันนี้ ทำให้งานวิจัยของอาจารย์มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ต้องหยุดไป แต่ทุกคนก็รู้แล้วว่าสบู่ดำสามารถนำมาเป็นไบโอดีเซลได้

ที่เราหันกลับมามองเรื่องสบู่ดำก็เนื่องจากคิดว่าทิศทางของน้ำมันมีแนวโน้มว่าจะสูงขึ้น เมื่อ 2 ปีที่แล้วเราก็มองว่า เมื่อไรก็ตามที่รัฐบาลเลิกอุ้มน้ำมันดีเซลก็ต้องพุ่งสูงขึ้น กระแสตอนนั้นเริ่มมองเห็นแก๊สโซฮอล์ (ทำมาจากอ้อย+มันสำปะหลัง)พอแก๊สโซฮอล์เริ่มมาก็กระตุ้นปาล์มน้ำมัน แล้วก็กระแสตรงนี้ไม่เฉพาะประเทศไทย มันเป็นทั่วโลกที่พยายามจะหาพลังงานทดแทนจากแหล่งอื่น"

หลังจากนั้นดูเหมือนว่าทางคณะเกษตรกำแพงแสน มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ วิทยาเขตกำแพงแสนจะได้ทุ่มเทความสนใจทำการวิจัยพลังงานทดแทนเรื่องสบู่ดำให้เป็นพืชเศรษฐกิจเชิงอุตสาหกรรม ซึ่งจะมุ่งไปที่เรื่องของการศึกษาวิจัยเขต "เกษตรกรรม"เป็นหลัก และใช้พื้นที่กว่า 6ไร่ ทำการทดลองปลูกสบู่ดำซึ่งเป็นสายพันธุ์จากแพร่และโคราช ตั้งแต่เมื่อเดือนกันยายน ปี 2546 จำนวนไร่ละ 800 ต้น พร้อมกับการเก็บข้อมูลอย่างละเอียด โดยมีการดูแลจัดการเหมือนกับพืชไร่อื่นๆ มีการเตรียมดินที่ดี ดูแลจัดการเรื่องน้ำ ฯลฯ เพื่อที่จะดูศักยภาพการให้ผลผลิตในปีแรก ซึ่งเพียง 2เดือนให้หลังต้นสบู่ดำก็ออกดอกและหลังจากนั้น 4 เดือนก็สามารถให้ผลได้

"โดยปกติแล้วพืชชนิดนี้เป็นพืชทนแล้ง คือไม่ตายแต่ไม่ให้ผลผลิตในหน้าแล้ง เพราะฉะนั้น ในหน้าแล้งต้นจะทิ้งใบหมดเลย แต่เมื่อฝนมามันก็แตกใบ จนกว่าจะหมดความชื้นแห้งเหี่ยวอีก ขณะที่แนวทางการพัฒนาเพื่อให้เป็นพืชเศรษฐกิจได้นั้นจะต้องทำให้มีผลผลิตออกมาตลอดทั้งปี เราก็เลยมาทดลองกันว่าจะจัดการเรื่องน้ำในช่วงหน้าแล้ง โดยแบ่งเป็น 2 แปลง แปลงแรกมีระบบการจัดการเรื่องน้ำเป็นอย่างดีและมีการตัดแต่งกิ่ง ส่วนแปลงที่สองจะปล่อยให้โตตามธรรมชาติ จะไม่มีการไปยุ่งเรื่องน้ำแต่จะรอให้ฝนตกลงมาเอง พบว่าแปลงแรกต้นสบู่ดำสามารถให้ผลผลิตต่อเนื่องไม่เว้นแม้แต่หน้าแล้ง

เมื่อปลูกไปแล้วพอเก็บผลผลิตได้ เราก็สังเกตเห็นว่าต้นไม้มันโตเร็วขึ้น สูงขึ้นเรื่อยๆ พอ1 ปีต้นสบู่ดำก็สูงเกิน 2 เมตรแล้ว เราจึงมีความคิดว่าหากปล่อยให้สูงต่อไปเรื่อยจะเก็บเกี่ยวลำบาก จึงได้ทำการตัดแต่งกิ่งเพื่อไม่ให้มันสูงเกินไป เหมือนเป็นการบังคับความสูงให้ไม่เกินเมตรครึ่ง พอหลังจากการตัดแต่งตรงช่วงข้อที่สั้นที่สุดหลังจากนั้นอีก 6 สัปดาห์พบว่าต้นสบู่ดำสามารถแตกกิ่งและเกิดดอกมาใหม่ และพอ 8 สัปดาห์ก็มีการติดผล สรุปว่าหลังตัดแต่งกิ่ง 2 เดือนก็สามารถจะมีผลผลิตให้เก็บเกี่ยวอีกแล้ว ซึ่งตรงนี้ก็เหมือนเป็นการตอบโจทย์ได้ว่าทำยังไงจะให้มันสามารถออกดอกได้ทั้งปี

ถ้าถามว่ามีเรื่องแมลงมารบกวนไหม ตอนนี้เราปลูกในจำนวนไม่มากก็ยังไม่มารบกวน แต่เมื่อไรที่เราปลูกจำนวนมากขึ้นแน่นอนว่าแมลงต้องเข้ามากิน เชื่อว่าปัญหามีแน่ แต่ที่ทำได้คือต้องหาทางป้องกันไปพร้อมๆกับการคิดว่าทำอย่างไรจึงจะให้ผลผลิตออกมามากที่สุด เนื่องจากสบู่ดำเป็นพืชผสมข้าม คือต้องมีพวกแมลง ผึ้ง ซึ่งเปรียบเสมือนเป็นพาหะนำเกสรไปผสม ไม่เหมือนกับพวกข้าวที่ผสมในตัวเองได้" ศร.ดร.สมบัติกล่าว

หลังจากที่ได้ผลของสบู่ดำแล้วก็ถึงเวลาที่จะนำไปกะเทาะเปลือกออกเพื่อจะเก็บเมล็ดที่อยู่ภายในไว้ใช้สำหรับการสกัดน้ำมัน อาจกล่าวได้ว่าต้นสบู่ดำ 1 ต้น สามารถให้ผลผลิตคือเมล็ดสบู่ดำประมาณ 1 กิโลกรัม หรือคิดเป็นผลผลิตต่อไร่ก็คือ 800 กิโลกรัม (เมล็ด) ต่อ 1 ไร่

ซึ่งเมล็ดสบู่ดำนี่เองที่จะนำเข้าสู่กระบวนการสกัดน้ำมันซึ่งจะต้องใช้ประมาณ 4 กิโลกรัมจึงจะให้น้ำมันไบโอดีเซล 100% 1 ลิตร เวลาใช้ก็แค่กรองเอาตะกอนออกก็นำมาใช้งานได้ แต่มีข้อจำกัดคือใช้ได้กับเครื่องยนต์หมุนช้าเท่านั้น จำพวกเครื่องสูบน้ำ รถไถเดินตาม เครื่องรถอีแต๋น เครื่องมือการเกษตรต่างๆ แต่หากนำมาใช้กับเครื่องยนต์หมุนเร็วมันจะมีอุปสรรค เนื่องจากว่าไบโอดีเซลที่ได้จากสบู่ดำนี้จะมีไข เวลานำไปใช้กับเครื่องยนต์หมุนเร็วจะทำให้เครื่องยนต์หนืด อาจทำให้เครื่องรวนได้

แต่หากในอนาคตต้องใช้กับเครื่องยนต์หมุนเร็วจะทำอย่างไร รศ.ดร.สมบัติคนเดิมบอกว่า อาจต้องมาคิดค้นหาวิธีที่จะทำให้ลดความหนืดลง ซึ่งก็เป็นเรื่องที่ต้องศึกษาและพัฒนากันต่อไป

สารพัดประโยชน์กับสบู่ดำ

นอกจากเมล็ดที่สามารถนำมาสกัดเป็นน้ำมันไบโอดีเซลแล้ว ประโยชน์ของสบู่ดำยังไม่หมดเพียงเท่านี้ เพราะมีรายงานจากนักวิชาการการเกษตรว่าขณะนี้กำลังอยู่ในขั้นตอนของการทำวิจัยเยื่อกระดาษจากต้นสบู่ดำ ส่วนใบของมันนั้นตามรายงานว่าสามารถนำไปหมักชีวภาพเพื่อนำน้ำไปกำจัดแมลง นอกจากนี้ในส่วนของใบยังมีคุณสมบัติในทางสมุนไพรคือ ลดอาการปูดตามผิวหนัง เนื้องอก หากนำยางไปทาบริเวณนั้นก็เหมือนกับไปกัดแผลก็จะทำให้หายได้ ส่วนคนโบราณจะใช้ยางจากก้านใบป้ายรักษาโรคปากนกกระจอก ห้ามเลือด แก้ปวดฟัน แก้ลิ้นเป็นฝ้าขาว โดยผสมกับน้ำนมมารดาป้ายลิ้น และในรายงานยังระบุอีกว่าใบของสบู่ดำสามารถนำไปเลี้ยงไหมป่าได้

สำหรับลำต้นนั้น คนโบราณจะตัดเป็นท่อนๆ แล้วต้มน้ำให้เด็กกินแก้ซาง ตานขโมย หรือไม่ก็ตัดเป็นท่อนๆแช่น้ำอาบแก้โรคพุพอง นอกจากนี้ ต้นสบู่ดำยังใช้เป็นแนวรั้วป้องกันสัตว์เลี้ยง เช่น โค กระบือ ม้า แพะ เข้าทำลายผลผลิตในสวนที่ปลูกไว้ได้อีกด้วย

ส่วนผลของสบู่ดำที่จะมีเปลือกกับเมล็ดนั้น เปลือกถ้าสุกเต็มที่จะเป็นสีเหลือง น้ำตาล ดำ ตามลำดับ เพราะฉะนั้นเปลือกเอาไปทำปุ๋ยหมักได้ ทำเป็นเชื้อเพลิงก็ได้ ส่วนภูมิปัญญาชาวบ้านนั้น เมื่อรู้ว่าหากเมื่อไหร่ที่ท้องผูก ไม่สบายท้อง ก็มักจะกินสบู่ดำที่มีฤทธิ์คล้ายยาถ่าย แต่ว่าหากกินมากไปก็อาจออกฤทธิ์รุนแรงเหมือน สลอด ได้ เรียกได้ว่าส่วนที่โผบ่พ้นดินขึ้นมาของสบู่ดำนั้นมีประโยชน์ทุกส่วนเลยทีเดียว สำหรับรากนั้นยังไม่พบว่าสามารถนำไปทำอะไรได้ เนื่องจากต้นสบู่ดำเป็นพืชยืนต้นใช้เวลาปลูกนานกว่าจะล้ม

แต่การที่จะปลูกสบู่ดำให้ประสบผลสำเร็จไม่ใช่เรื่องง่าย เนื่องจาก ศร.ดร.สมบัติ มองว่ารัฐบาลจะต้องออกมาส่งเสริมพร้อมกับวางทิศทางของสบู่ดำอย่างจริงจังและไม่เพียงแต่การปลูกสบู่ดำเพื่อนำมาสกัดเป็นน้ำมันไบโอดีเซลเท่านั้น แต่จะต้องมีการจัดการอย่างครบวงจรโดยให้ชุมชนร่วมมือกัน ยกตัวอย่างเช่น รัฐบาลต้องตั้งอุตสาหกรรมชุมชนขึ้นมา ภายในชุมชนนั้นจะต้องมีโรงงานสกัด สอง มีโรงงานปุ๋ยอินทรีย์ สามมีโรงงานตัดเยื่อกระดาษ สี่ มีโรงงานทำน้ำมัน ห้า โรงงานไฟฟ้าชุมชน ถ้าทำอย่างนี้ได้ มันเกิดและเกิดอย่างยั่งยืน ถือเป็นการใช้ประโยชน์จากสบู่ดำได้คุ้มค่าที่สุด

"ตอนนี้สบู่ดำเป็นพืชที่มีปลูกกันอยู่แล้วในท้องถิ่นบางพื้นที่ แต่จะทำยังไงเพื่อที่จะปลูกได้มาก ไม่จำเป็นต้องรองานวิจัยให้เสร็จ ทุกอย่างมันไปแบบคู่ขนานกันได้ แต่อย่าไปวู่วามว่าต้องแห่กันปลูก เพราะจะตกเป็นเหยื่อของนักฉวยโอกาสที่มาบอกว่าให้เกษตรปลูกให้เยอะๆแล้วจะรับซื้อ แต่ถามว่าที่บอกว่าจะรับซื้อนี่รับซื้อที่ไหน หน้าสวนหรือว่าหน้าโรงงาน

แนวคิดของผมคือไม่อยากให้เกษตรกรมาลงทุนในการเพาะพันธุ์ อยากให้รัฐบาลจัดงบประมาณแล้วผมจะทำให้ เรียกว่าธนาคารท่อนพันธุ์ หรือธนาคารเมล็ดพันธุ์ โดยใช้ มก.กำแพงแสนเป็นศูนย์กลาง แล้วให้เกษตรกรที่สนใจปลูกมากู้ยืมไปปลูก อย่างเอาไป 100 ต้น คิดดอกเบี้ย 10 % 6 เดือนให้หลังให้นำต้นพันธุ์มาคืนผม 110 ต้น เกษตรกรไม่ต้องลงทุน ไม่ต้องกู้ไปเยอะ ทำการทดลองก่อน นี่เป็นความฝันของผม ถ้าผมได้รับการสนับสนุน ผมอยากให้เกษตรกรได้เรียนรู้ในพื้นที่ของตนเอง ว่าทำเป็นไหม คุ้มค่าไหม และที่สำคัญต้องดูการตลาดด้วย

เรียกง่ายๆว่าให้การตลาดนำการผลิตเพื่อที่จะสร้างให้สบู่ดำแตกต่างไปจากพืชเศรษฐตัวอื่น กล่าวคือรัฐจะต้องหารือกำหนดตลาดในการรองรับขึ้นมาให้เห็นชัดเจนก่อน แล้วจึงค่อยมีการส่งเสริมให้เกษตรกรปลูกเพื่อสร้างผลผลิตป้อนให้แก่ตลาด ไม่ใช่จะไปสร้างปัญหาผลผลิตล้นตลาดขึ้นมาอีก วิธีนี้จะช่วยให้สบู่ดำกลายเป็นพืชเศรษฐกิจอย่างยั่งยืนได้"

สุดท้ายนี้ ศร.ดร.สมบัติ มองว่าอนาคตของสบู่ดำดีแน่ หากได้รับการพัฒนาอย่างต่อเนื่องและได้รับการส่งเสริมจากรัฐบาล แต่ทั้งนี้ทั้งนั้น จะต้องดำเนินไปอย่างที่เรียกว่า "ค่อยเป็นค่อยไป" เพราะที่ผ่านมาเราได้รับประสบการณ์จากสภาวะแห่แหนกันปลูกจนทำให้ผลผลิตล้นตลาด และไม่มีทิศทางของตลาดที่ชัดเจน แต่ ณ วันนี้ก็ต้องจับตาดูกันต่อไปว่า "สบู่ดำ"พืชที่หลายฝ่ายจับตามองและหมายมั่นปั้นมือว่าจะให้เป็นพลังงานทดแทนต่อไปในอนาคตจะก้าวไปในทิศทางใด

                                 * * * *

รู้จักสบู่ดำ

ย้อนไปเมื่อร้อยกว่าปีก่อน ชาวสยามรู้จักพืชไม้พุ่มยืนต้นที่มีนามว่า “สบู่ดำ”จากการที่ชาวโปรตุเกสนำเข้ามาในช่วงปลายสมัยกรุงศรีอยุธยา เพื่อรับซื้อเมล็ดไปคัดบีบเอาน้ำมันสำหรับทำสบู่ แต่น้ำมันที่ได้ไม่มีสีดำเหมือนชื่อ จะเหมือนน้ำมันพืชทั่วไปที่สีเหลือง ขุ่น

นับแต่นั้นสบู่ดำก็ได้กระจายไปตามหัวเมืองต่างๆของสยามประเทศ ภาคเหนืออาจรู้จักกันในนาม มะหุ่งฮั้ว ส่วนภาคตะวันออกเฉียงเหนือ เรียกว่า มะเยา หรือ สีหลอด แต่สำหรับภาคใต้เรียก มะหงเทศ โดย สบู่ดำ เป็นไม้พุ่มยืนต้นขนาดกลาง ความสูง 2-7 เมตร อายุยืนไม่น้อยกว่า 20 ปี มีลำต้นและยอดคล้ายละหุ่ง แต่ไม่มีขน ลำต้นเกลี้ยงเกลาใช้มือหักได้ง่ายเพราะเนื้อไม้ไม่มีแก่น ใบหยักคล้ายใบละหุ่งแต่หยักตื้นกว่า มี 4 หยัก มีดอก เป็นช่อกระจุกที่ข้อส่วนปลายยอด ขนาดเล็กสีเหลือง มีกลิ่นหอมอ่อน ๆ มีดอกตัวผู้มากกว่าดอกตัวเมียในช่อเดียวกัน

สำหรับผลของสบู่ดำ จะมีลักษณะเป็นพู โดยส่วนมากจะมี 3 พู สีเขียวอ่อน เวลาสุกแก่จัดจะมีสีเหลือง อายุของผลสบู่ดำตั้งแต่ออกดอกถึงผลแก่ ประมาณ 60 – 90 วัน

สบู่ดำสามารถขยายพันธุ์ได้โดยการเพาะเมล็ด และการการปักชำ นอกจากนี้ ในปัจจุบันกรมวิชาการเกษตรสามารถทำการขยายพันธุ์สบู่ดำโดยการเพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อได้แล้ว ซึ่งผลที่ได้จะเหมือนกับการเพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อพืชชนิดอื่นทั่วไป