“บ้านล้านหลัง”ตอบโจทย์ความต้องการที่อยู่อาศัยได้จริงหรือ?

ทีดีอาร์ไอตั้งคำถามถึงโครงการ “บ้านหลังหลังของ ธอส.”ที่มียอดจองถล่มทลายเกินเป้าว่าอาจมีจุดอ่อนที่ไปไม่ถึงดวงดาว โดยวิเคราะห์เจาะลึกโจทย์ใหญ่คือความยากจนที่ความเชื่อมโยงกับปัญหาที่อยู่อาศัย พร้อมแนะทางออกที่จะนำไปสู่ความสำเร็จได้อย่างแท้จริง

โดย - จิราภรณ์ แผลงประพันธ์ นักวิจัยอาวุโส มูลนิธิสถาบันวิจัยเพื่อการพัฒนาประเทศไทย หรือ ทีดีอาร์ไอ

ปรากฎการณ์ที่ประชาชนแห่ไปยื่นจองสิทธิ์ตามโครงการ “บ้านล้านหลังของ ธอส.” เมื่อเดือนธันวาคมที่ผ่านมา แม้จะเปิดให้จองสิทธิ์ได้เพียงวันเดียว แต่ปรากฎว่ามียอดขอจองสิทธิ์รวมกันเกือบ 1.3 แสนล้านบาท สูงกว่าเป้าหมายที่ตั้งไว้กว่าสองเท่าตัว โดยมีประชาชนบางส่วนมารอคิวตั้งแต่คืนก่อนหน้าที่จะเปิดให้จองสิทธิ์ ปรากฎการณ์ที่เกิดขึ้นนี้สะท้อนถึงปัญหาและความต้องการที่อยู่อาศัยของคนไทยได้เป็นอย่างดี

แต่โครงการลักษณะนี้มีประเด็นที่ควรให้ความระมัดระวังคือ “การให้กู้ในอัตราดอกเบี้ยต่ำเป็นระยะเวลาหนึ่ง” เช่น กำหนดอัตราดอกเบี้ยต่ำคงที่ 3% ต่อปีนานสูงสุด 5 ปีแรก หลังจากนั้นปรับขึ้นเป็นดอกเบี้ยลอยตัวทันที เงื่อนไขดังกล่าวอาจส่งผลกระทบต่อความสามารถในการชำระคืน โดยเฉพาะในช่วงอัตราดอกเบี้ยขาขึ้นเช่นนี้ การปรับดอกเบี้ยจากคงที่อัตราต่ำเป็นลอยตัว ซึ่งจะเพิ่มจากอัตราคงที่กว่าสองเท่า อาจทำให้ผู้กู้มีปัญหาในการชำระหนี้

นโยบายอัตราดอกเบี้ยที่เหมาะสมกับการดำเนินนโยบายในลักษณะเช่นนี้ควรใช้อัตรา“ดอกเบี้ยแบบขั้นบันได” โดยอาจจะกำหนดให้คงที่ระดับต่ำในระยะ 3 ปีแรก จากนั้นค่อยปรับขึ้นแบบขั้นบันไดจนลอยตัว ก็น่าจะช่วยให้ผู้กู้ค่อยๆ ปรับตัวกับการผ่อนชำระและไม่ก่อให้เกิดปัญหาการไม่สามารถชำระหนี้ได้ในที่สุด

สอดคล้องกับผลการศึกษาของมูลนิธิสถาบันวิจัยเพื่อการพัฒนาประเทศไทย ที่เคยศึกษาปัญหาของผู้ยากจนในชนบทที่ขาดแคลนที่อยู่อาศัยและที่ดินทำกิน พบว่า “ปัญหาที่อยู่อาศัยไม่ได้เป็นเพียงปัญหาเดียวของคนจน แต่มีความเชื่อมโยงกับปัญหาด้านอื่นๆ ด้วย” โดยในงานวิจัยชิ้นนี้ไม่ได้นิยามผู้ยากจนเฉพาะความยากจนด้านการเงินเพียงอย่างเดียว แต่มองปัญหาความยากจนในความหมายกว้าง และได้จำแนก “ปัญหาความยากจน” ออกเป็น 8 มิติ ได้แก่ ความยากจนด้านการเงิน การขาดแคลนที่อยู่อาศัย การขาดแคลนที่ดินทำกิน ปัญหาสภาพที่อยู่อาศัย ปัญหาด้านเศรษฐกิจ ปัญหาด้านสังคม ปัญหาด้านสาธารณูปโภคสาธารณูปการ และปัญหาอื่นๆ เช่น โอกาสการเข้าถึงสวัสดิการของรัฐ เป็นต้น

โดยอาศัยข้อมูลจากหลายแหล่ง อาทิ การสำรวจภาวะเศรษฐกิจและสังคมของครัวเรือน (SES) จากสำนักงานสถิติแห่งชาติ ร่วมกับเส้นความยากจน (poverty line) ของสำนักงานพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ ฐานข้อมูลความจำเป็นพื้นฐาน (จปฐ.) และฐานข้อมูลพื้นฐานระดับหมู่บ้าน/ชุมชน (กชช. 2ค) ของกรมการพัฒนาชุมชน กระทรวงมหาดไทย มาทำการวิเคราะห์และสร้างเป็นดัชนีความยากจนหลากมิติ (Multidimensional Poverty Index: MPI) ระดับจังหวัด และระดับภูมิภาค

จากการวิเคราะห์สภาพปัญหาความยากจน ทำให้ทราบถึงมิติปัญหาหลักที่เป็นต้นเหตุทำให้เกิดปัญหาความยากจนในแต่ละพื้นที่ เมื่อวิเคราะห์ลึกลงไปในประเด็นที่เกี่ยวเนื่องกับปัญหาการขาดแคลนที่อยู่อาศัยในภาพรวม พบว่า ปัญหาการขาดแคลนที่อยู่อาศัยมีความสัมพันธ์กับปัญหาด้านอื่นๆ ด้วย ซึ่งเมื่อพิจารณาในมิติเชิงพื้นที่จะพบรูปแบบปัญหาที่แตกต่างกัน โดยสามารถแยกเป็น 3 กลุ่มย่อย ดังนี้

1. กลุ่มที่มีปัญหาการขาดแคลนที่อยู่อาศัยร่วมกับปัญหาการขาดแคลนที่ดินทำกิน ได้แก่ กลุ่มที่ขาดแคลนที่ดินทำกินและไม่มีที่ดินสำหรับสร้างที่อยู่อาศัย และกลุ่มที่ขาดแคลนที่ดินทำกินเพียงอย่างเดียว รวมทั้งกลุ่มที่มีที่ดินสำหรับสร้างที่อยู่อาศัย แต่ขาดแคลนรายได้ในการสร้างที่อยู่อาศัย หรือมีที่อยู่อาศัยแต่สภาพที่อยู่อาศัยมีลักษณะไม่มั่นคง

2. กลุ่มที่มีปัญหาการขาดแคลนที่อยู่อาศัยร่วมกับปัญหาความยากจน ซึ่งเป็นความยากจนที่ไม่ได้เกี่ยวเนื่องกับการขาดแคลนที่ดินทำกิน เช่น เป็นกลุ่มครัวเรือนที่มีที่ดินทำกิน แต่ขาดความรู้ที่เพียงพอ ทำให้ไม่สามารถสร้างรายได้ที่เพียงพอ หรือเป็นกลุ่มที่มีอาชีพรับจ้างทั่วไป หรือเป็นกลุ่มที่มีความยากจนเรื้อรัง

3. กลุ่มที่มีปัญหาการขาดแคลนที่อยู่อาศัยเพียงอย่างเดียว โดยส่วนใหญ่จะเป็นครัวเรือนในกลุ่มจังหวัดขนาดใหญ่ เช่น ชลบุรี เชียงใหม่ นครราชสีมา และภูเก็ต ซึ่งพื้นที่ชนบทถูกรุกล้ำจากเมือง เนื่องจากความเจริญเติบโตทางเศรษฐกิจที่ขยายเข้ามาในพื้นที่ชนบท ทำให้เกิดปัญหาการขาดแคลนที่อยู่อาศัย หรือไม่มีที่อยู่อาศัยเป็นของตนเอง แต่คนกลุ่มนี้มักจะไม่มีปัญหาทางด้านเศรษฐกิจร่วมด้วย

แม้ว่าการศึกษาชิ้นนี้จะเป็นศึกษาเฉพาะพื้นที่ชนบทเท่านั้น แต่ก็คงพอจะใช้เป็นแนวทางในการมองปัญหาระดับประเทศได้ ซึ่งแนวทางในการแก้ไขปัญหาก็ต้องทำควบคู่กันไป เช่นในกรณีโครงการบ้านล้านหลังนี้ นอกจากการให้สินเชื่อเพื่อที่อยู่อาศัยแล้ว อาจต้องมีนโยบายคู่ขนานเพื่อช่วยเหลือในด้านเศรษฐกิจไปพร้อมๆ กันด้วย เช่น การพัฒนาทักษะหรือการส่งเสริมอาชีพเพื่อเพิ่มรายได้ เป็นต้น เพื่อให้คนกลุ่มนี้สามารถมีบ้านเป็นของตนเองได้ในท้ายที่สุด ซึ่งหมายถึงความสำเร็จอย่างแท้จริงของโครงการนี้