ก่อนจะมาเป็นธนาคารปูม้า หรือปูไข่ ปริมาณของปูม้าในทะเลอันดามัน และอ่าวไทยลดลงทุกปี เนื่องจากชาวประมงบางกลุ่มมีการใช้เครื่องมือประมงแบบทำลายล้าง เช่น ใช้ลอบปู ใช้อวนตาถี่ขนาดเล็กว่า 1นิ้ว ซึ่งไปทำลายวงจรชีวิตของปูม้า
ปูม้ายังไม่ทันโต ขนาดกระดองไม่ถึงฝ่ามือก็ถูกจับไปขาย แถมขายก็ไม่ได้ราคาดี พวกเรืออวนลากนอกจากทำลายวงจรชีวิตของปูม้าแล้ว ยังทำลายห่วงโซ่อาหาร แหล่งอาหารของปูม้า เพราะได้กวาดเอาทั้งสาหร่าย หอยกระพัง หอยกระพุงไปด้วย ถือเป็นการทำประมงที่ทำลาย ทำร้ายห่วงโซ่อาหารทะเลไทย
ปริมาณสัตว์น้ำในแหล่งน้ำธรรมชาติ ทั้งน้ำจืดและน้ำเค็มลดลง อันเป็นผลมาจากการทำประมงดังกล่าว พร้อมยังนำเทคโนโลยีมาพัฒนาเครื่องประมงให้สามารถจับสัตว์น้ำในปริมาณที่มาก อีกทั้งยังเผชิญกับภาวะการผันแปรของภูมิอากาศ
การลดลงของจำนวนสัตว์น้ำไปทำให้เกิดข้อจำกัดในการจับสัตว์น้ำของชุมชนมากขึ้น โดยเฉพาะในการทำประมงแบบพื้นบ้านที่ใช้เครื่องมือจากการประดิษฐ์ด้วยมือล้วนๆ จากสถานการณ์นี้จึงทำให้เกิดการตื่นตัวในการฟื้นฟูและอนุรักษ์สัตว์น้ำมากขึ้น อย่างเช่น บ้านเกาะเตียบ ต.ปากคลอง อ.ปะทิว จ.ชุมพร ชุมชน 60 ครัวเรือน ที่ร่วมตัวกันอย่างเหนียวแน่นในการอนุรักษ์สัตว์ เพื่อให้มีปริมาณสัตว์ที่เพียงกับการทำประมง ซึ่งเป็นอาชีพหลักของชุมชน ด้วยการทำ “ธนาคารปู” โครงการจัดการทรัพยากรประมงชายฝั่งโดยชุมชนแบบบูรณาการ
ธนาคารปูม้า คือการนำแม่ปูม้า ที่มีไข่แก่ติดหน้าท้อง มาฝากไว้ในกระชังที่อยู่ในทะเล หรือในถังน้ำในโรงเรือน เมื่อแม่ปูม้าเขี่ยไข่ออกจากหน้าท้อง จึงจะนำแม่ปูม้าไปขาย ไข่ที่ถูกฟักออก ก็จะถูกปล่อยสูธรรมชาติ จนเติบโตเป็นปูม้าขนาดใหญ่ต่อไป
สำหรับธนาคารปูม้าปัจจุบันพบว่า ชุมชนประมงชายฝั่งในหลายพื้นที่ทั่วประเทศ กำลังดำเนินกิจกรรมที่มีคุณูปการในการฟื้นฟูทรัพยากรปูม้าให้กับทะเลไทยกันอย่างคึกคัก โดยคณะกรรมการวิจัยแห่งชาติ ( วช.) เสนอให้มีการขยายโครงการธนาคารปูม้า จากปัจจุบันมี 191 แห่ง ใน 20 จังหวัด ขยายให้ครบ 500 แห่งทั่วประเทศ (เมื่อวันที่ 6 มี.ค. 2561 รัฐบาลได้เห็นชอบการขยายผลธนาคารปูม้าเพื่อคืนปูม้าสู่ทะเลไทยมากขึ้น)
โดยให้ธนาคารออมสินสนับสนุนด้านสินเชื่อดอกเบี้ยต่ำ ให้กับชุมชนชาวประมงทั้งในฝั่งอันดามัน และฝั่งอ่าวไทย วงเงิน 1.5-2 แสนบาท/ชุมชน เพื่อสนับสนุนการลงทุนในอุปกรณ์ ซึ่งจะช่วยให้ชาวประมงมีรายได้มากขึ้น
ขอพาไปรู้จัก “ธนาคารปูชุมชน” ก่อนที่ภาครัฐจะเข้ามาสนับสนุน โดยทางชุมชนชาวประมงแต่ละแห่งเขามีรายละเอียดแตกต่างกันไปตามข้อตกลงของสมาชิกชุมชนแต่ละพื้นที่
แต่มีวิธีการหลักๆ คือ คณะกรรมการชุมชนจะรับบริจาคปูม้าไข่นอกกระดอง ซึ่งเป็นไข่ที่เกาะติดบริเวณส่วนท้อง และสามารถมองเห็นได้ชัดเจน ที่ติดมากับอวน หรือเครื่องมือประมงอื่นๆของสมาชิกชุมชน และนำมาปล่อยในกระชังที่สร้างไว้ในบริเวณชายฝั่ง หรือในถัง หรือบ่อพัก ที่สร้างไว้บริเวณชายหาดหน้าหมู่บ้าน เพื่อให้แม่ปูม้าได้วางไข่ ก่อนถูกนำไปขายหรือบริโภค
โดยไข่นอกกระดองจะมีสีเหลืองอ่อน แล้วค่อยๆเปลี่ยนเป็นสีเหลืองออกส้ม สีเหลืองออกน้ำตาล และสีเทาอมดำตามลำดับ ปูม้าที่มีไข่สีเทาอมดำจะปล่อยตัวอ่อนภายใน 1-2 วัน แม่ปูไข่นอกกระดอง 1 ตัว จะปล่อยตัวอ่อนประมาณ 250,000-2,000,000 ตัวต่อครั้ง ขึ้นอยู่กับน้ำหนักของไข่ที่แม่ปูแต่ละตัว
โครงการจัดการทรัพยากรประมงชายฝั่งโดยชุมชนแบบบูรณาการ ต.ปากคลอง อ.ปะทิว จ.ชุมพร เป็นอีกโครงการหนึ่งที่ได้รับการสนับสนุนจากกรมประมง โดยศูนย์วิจัยและพัฒนาประมงทะเลอ่าวไทยตอนกลาง (ชุมพร) ด้วยการให้ความรู้เกี่ยวกับวิถีชีวิตของปูม้า ซึ่งระยะเวลาที่แม่ปูม้าอยู่ในธนาคารปู สังเกตได้ง่ายๆ คือ แม่ปูม้าที่มีไข่แก่ติดหน้าท้องจะมีสีต่างๆ กันออกไป เนื่องจากไข่แก่ไม่เท่ากัน
เช่น ไข่ที่มีสีส้ม-เหลือง ใช้ระยะเวลาอยู่ในธนาคารปู 4-7 วัน ไข่ที่มีสีน้ำตาล ใช้ระยะเวลาอยู่ในธนาคารปู 2-4 วัน ไข่ที่มีสีเทา ใช้ระยะเวลาอยู่ในธนาคารปู 1-3 วัน และไข่ที่มีสีดำ ใช้ระยะเวลาอยู่ในธนาคารปู 1-2 วัน เมื่อไข่มีสีดำ คือไข่ที่พร้อมจะฟักออกเป็นตัวอ่อน
แม่ปูม้า 1 ตัวนั้นสามารถผลิตไข่ได้จำนวน 229,538 -2,859,061 ฟอง หรือ เฉลี่ยเท่ากับ 998,292 ฟอง โดยปูม้าที่วางไข่ได้จะมีอายุ 3-5 เดือน
ส่วนวงจรชีวิตของปู จะแบ่งดังนี้ ระยะแรก เรียกว่า ระยะโซยิ้ม คือเป็นไข่ปูม้าที่ถูกฟักออกมาแล้ว อายุ 1-10 วัน ซึ่งจะมีปริมาณ 650,000 ตัว ระยะที่ 2 คือ ระยะเมก้าโลปา คือเป็นลูกปูม้าน้อย ที่มีอายุ 10-15 วัน ระยะที่ 3 คือ ระยะ Young Crab เป็นลูกปูม้าที่มีอายุ 15-19 วัน
ความร่วมมือของชุมชนที่ภาครัฐมองเห็น และหากว่าทุกคนร่วมด้วยช่วยกันอนุรักษ์พันธุ์สัตว์น้ำ ชาวประมงไม่จับสัตว์น้ำในฤดูวางไข่ หรือจับพ่อพันธุ์ แม่พันธุ์สัตว์น้ำขึ้นมาจำหน่าย เช่นเดียวกับผู้บริโภค ไม่ไปสนับสนุนการบริโภคปูที่ยังเติบโตไม่ได้ขนาดก็จะทำให้มีปริมาณสัตว์น้ำเพิ่มขึ้นในที่สุด
