การทำความเข้าใจกับ “วัฒนธรรมจีน” คือการทำความเข้าใจ “คนจีน” นั่นเอง เพราะวัฒนธรรมเป็นเรื่องของมนุษย์ มนุษย์เป็นผู้สร้างวัฒนธรรมขึ้นมา แล้ววัฒนธรรมที่มนุษย์สร้างขึ้นมานั่นเองก็กลับมามีอิทธิพลหล่อหลอมสร้างมนุษย์รุ่นต่อๆ มา มนุษย์รุ่นต่อๆ มานั้นปรับเปลี่ยนวัฒนธรรมไป แล้ววัฒนธรรมใหม่นั้นก็หล่อหลอมสร้างมนุษย์รุ่นต่อๆ มาอีก มันเป็นมาอย่างนั้นรุ่นแล้วรุ่นเล่า
แต่เราจะสนใจเฉพาะวัฒนธรรมร่วมสมัยก็ไม่ได้ เพราะวัฒนธรรมมันมีรากเหง้า ไม่เข้าใจรากเหง้าวัฒนธรรมจีน ก็ยากที่จะเข้าใจวัฒนธรรมของคนจีนในปัจจุบันสมัย
การทำความเข้าใจเรื่องวัฒนธรรม นอกจากต้องศึกษาเรื่องของมนุษย์แล้วยังต้องเข้าใจสภาพแวดล้อมด้วย สภาพแวดล้อมด้านหนึ่งคือภูมิศาสตร์ และการศึกษาด้านภูมิศาสตร์กับสังคมมนุษย์นั้น เราต้องเข้าใจเรื่องของ “สถานที่หรือที่ตั้ง” (Place) และเวลา “เวลา” (Time)
มันเป็นเรื่องยากที่จะอธิบายพัฒนาการทางสังคมของมนุษย์มากมายหลายเผ่าในแผ่นดินจีนโดยการนำเสนอในคอลัมน์สั้นๆ เช่นนี้ ดังนั้นผู้เขียนจึงทำได้เพียงเสนอแก่นข้อสรุปสำคัญอย่างย่อๆ และแง่มุมที่น่าจะมีความหมายต่อการ “เข้าใจจีน”
เพียงเรื่องของคำว่า “คนจีน”เรื่องเดียว คุณอดุลย์ รัตนมั่นเกษม กัลยาณมิตรของผู้เขียน ก็ต้องเขียนเป็นหนังสือเล่มโตเล่มหนึ่งชื่อ “รากเหง้าเผ่าจีน” คนทั่วไปอาจจะนึกว่าคนจีนก็คือคนจีน คือคนที่อยู่ในประเทศจีนไง ไม่เห็นต้องคิดอะไรมาก มองกว้างๆ อย่างนั้นก็ได้ แต่ถ้าหากได้มีประสบการณ์กับคนจีนกว้างขวางขึ้น เราก็จะรู้สึกทันทีว่าคนจีนในภาคใต้ คนจีนในภาคกลาง คนจีนในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ คนจีนในภาคตะวันตกเฉียงเหนือ มีวัฒนธรรมความเคยชิน มีนิสัยใจคอที่แตกต่างกัน นี่ยังไม่รวมถึงคนในประเทศจีนที่เป็นชนชาติส่วนน้อย ซึ่งมีวัฒนธรรมและภาษาที่แตกต่างไปจากคนชนชาติจีน เราจึงควรจะมองเห็นภาพรวมของการหลอมรวมทางประชาชาติที่ทำให้เกิดเป็น “คนจีน หรือที่เรียกว่าชนชาติฮั่น” ขึ้น
ก่อนอื่นเรามามองด้าน “ที่ตั้งหรือสถานที่” ก่อน จะไม่อธิบายมากเพราะเชื่อว่าทุกคนหาแผนที่ประเทศจีนดูได้ ประเทศจีนเป็นประเทศที่ใหญ่มาก ที่ใหญ่นั้นมิใช่ใช้เวลาสิบปีร้อยปีจึงใหญ่ แต่เป็นเพราะคนจีนขยายพื้นที่ควบคุมทางการเมืองและวัฒนธรรมออกไปเรื่อยๆ ในระยะหลายพันปี จนมาถึงยุค “รัฐประชาชาติ” (National State) ปักปันพรมแดนกัน ประเทศจีนจึงมีพรมแดนกว้างใหญ่อย่างที่เป็นอยู่ขณะนี้ ประเทศจีนมีพื้นที่ประมาณ 9.6 ล้านตารางกิโลเมตร คิดเป็น 1 ใน 15 ของพื้นที่โลก จีนมีแนวฝั่งทะเลยาวประมาณ 18,000 กว่ากิโลเมตร
ลักษณะภูมิประเทศของประเทศจีนมีทุกรูปแบบเพราะเป็นประเทศที่กว้างใหญ่ แต่ที่ราบซึ่งอุดมสมบูรณ์เหมาะสมกับการเพาะปลูกธัญพืชนั้นมีไม่มากนัก (เมื่อเทียบกับพื้นที่ทั้งประเทศ) พื้นที่ด้านตะวันตกสูง ด้านตะวันออกต่ำ ค่อยๆ ลาดลงมาเหมือนขั้นบันได เราแบ่งพื้นที่แตกต่างกันได้สี่ส่วนใหญ่ๆ ภาคตะวันตกเฉียงเหนือพื้นที่ส่วนหนึ่งเป็นทะเลทราย
ภาคตะวันตกเป็นที่ราบสูง ที่ราบสูงชิงไห่-ทิเบต มีความสูงเฉลี่ยสูงกว่าระดับน้ำทะเล 4,500 เมตร มีเนื้อที่ประมาณ 2.3 ล้านตารางกิโลเมตร เป็นที่ราบสูงซึ่งกว้างและสูงที่สุดในโลก จนเขาเรียกกันว่า “หลังคาโลก” ยอดเขาเอเวอร์เรสต์ (จูมูลังหม่า) ก็อยู่ที่พรมแดนเนปาลกับจีนแถบนี้ ภูมิประเทศเช่นนี้ย่อมสร้างวัฒนธรรมขึ้นมาแบบหนึ่ง เป็นการผสมผสานระหว่างการเลี้ยงปศุสัตว์กับการกสิกรรม (ในที่ราบสูงมากๆ ปลูกธัญพืชได้จำกัดประเภท)
ภาคกลาง เฉลี่ยสูงกว่าระดับน้ำทะเลประมาณ 1,000 -2,000 เมตร มีที่ราบสูงและแอ่งแผ่นดินหลายแห่งกระจายกันอยู่ เช่น ที่ราบสูงมองโกเลียใน เป็นทุ่งหญ้ากว้างใหญ่ยาวทอดไปถึงเอเชียกลางและยุโรปตะวันออก (รัสเซีย) เป็นแหล่งหล่อหลอมสร้างวัฒนธรรมเลี้ยงปศุสัตว์ร่อนเร่
ภาคตะวันออกภูมิประเทศค่อนข้างต่ำ สูงกว่าระดับน้ำทะเล 1,000 เมตรลงมา มีที่ราบลุ่มกระจายกันอยู่ เป็นแหล่งเกษตรกรรมของแผ่นดินจีน วัฒนธรรมที่หล่อหลอมขึ้นในภาคนี้จึงเป็นวัฒนธรรมกสิกรรม
แต่การกสิกรรมก็ยังแบ่งเป็นสองแบบตามสภาพแวดล้อมในสองลุ่มแม่น้ำใหญ่ได้แก่ ลุ่มแม่น้ำหวงเหอ (แม่น้ำเหลือง) กับลุ่มแม่น้ำแยงซี วัฒนธรรมดั้งเดิมในสองลุ่มแม่น้ำข้างต้นจึงมีความแตกต่างกัน วัฒนธรรมลุ่มแม่น้ำหวงเหอเป็นรากเหง้าดั้งเดิมของชนเผ่าที่พัฒนาขึ้นมาเป็นแกนหลักของชนชาติฮั่น วัฒนธรรมลุ่มแม่น้ำแยงซีและใต้ลงมาจนถึงกวางตุ้ง กวางสี ยูนนาน เวียดนาม ดั้งเดิมทีก็มีความแตกต่างจากวัฒนธรรมลุ่มแม่น้ำเหลืองอยู่มาก ทางวิชาการเรียกว่าวัฒนธรรมไป่เยวี่ย (พวกเยวี่ยร้อยจำพวก) เป็นรากเหง้าทางวัฒนธรรมของกลุ่มชนชาติที่ใช้ภาษาตระกูลจ้วง-ไท และชนชาติส่วนน้อยในภาคใต้และตะวันตกเฉียงใต้ของแผ่นดินจีน
ภูมิศาสตร์ที่แตกต่างกันดังกล่าวข้างต้น เป็นปัจจัยสำคัญในการหล่อหลอมสร้างวัฒนธรรมที่แตกต่างกันในดินแดนเหล่านั้น ซึ่งปัจจุบันเราก็ยังเห็นได้ไม่ยากเย็น
แต่เราจะสนใจเฉพาะวัฒนธรรมร่วมสมัยก็ไม่ได้ เพราะวัฒนธรรมมันมีรากเหง้า ไม่เข้าใจรากเหง้าวัฒนธรรมจีน ก็ยากที่จะเข้าใจวัฒนธรรมของคนจีนในปัจจุบันสมัย
การทำความเข้าใจเรื่องวัฒนธรรม นอกจากต้องศึกษาเรื่องของมนุษย์แล้วยังต้องเข้าใจสภาพแวดล้อมด้วย สภาพแวดล้อมด้านหนึ่งคือภูมิศาสตร์ และการศึกษาด้านภูมิศาสตร์กับสังคมมนุษย์นั้น เราต้องเข้าใจเรื่องของ “สถานที่หรือที่ตั้ง” (Place) และเวลา “เวลา” (Time)
มันเป็นเรื่องยากที่จะอธิบายพัฒนาการทางสังคมของมนุษย์มากมายหลายเผ่าในแผ่นดินจีนโดยการนำเสนอในคอลัมน์สั้นๆ เช่นนี้ ดังนั้นผู้เขียนจึงทำได้เพียงเสนอแก่นข้อสรุปสำคัญอย่างย่อๆ และแง่มุมที่น่าจะมีความหมายต่อการ “เข้าใจจีน”
เพียงเรื่องของคำว่า “คนจีน”เรื่องเดียว คุณอดุลย์ รัตนมั่นเกษม กัลยาณมิตรของผู้เขียน ก็ต้องเขียนเป็นหนังสือเล่มโตเล่มหนึ่งชื่อ “รากเหง้าเผ่าจีน” คนทั่วไปอาจจะนึกว่าคนจีนก็คือคนจีน คือคนที่อยู่ในประเทศจีนไง ไม่เห็นต้องคิดอะไรมาก มองกว้างๆ อย่างนั้นก็ได้ แต่ถ้าหากได้มีประสบการณ์กับคนจีนกว้างขวางขึ้น เราก็จะรู้สึกทันทีว่าคนจีนในภาคใต้ คนจีนในภาคกลาง คนจีนในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ คนจีนในภาคตะวันตกเฉียงเหนือ มีวัฒนธรรมความเคยชิน มีนิสัยใจคอที่แตกต่างกัน นี่ยังไม่รวมถึงคนในประเทศจีนที่เป็นชนชาติส่วนน้อย ซึ่งมีวัฒนธรรมและภาษาที่แตกต่างไปจากคนชนชาติจีน เราจึงควรจะมองเห็นภาพรวมของการหลอมรวมทางประชาชาติที่ทำให้เกิดเป็น “คนจีน หรือที่เรียกว่าชนชาติฮั่น” ขึ้น
ก่อนอื่นเรามามองด้าน “ที่ตั้งหรือสถานที่” ก่อน จะไม่อธิบายมากเพราะเชื่อว่าทุกคนหาแผนที่ประเทศจีนดูได้ ประเทศจีนเป็นประเทศที่ใหญ่มาก ที่ใหญ่นั้นมิใช่ใช้เวลาสิบปีร้อยปีจึงใหญ่ แต่เป็นเพราะคนจีนขยายพื้นที่ควบคุมทางการเมืองและวัฒนธรรมออกไปเรื่อยๆ ในระยะหลายพันปี จนมาถึงยุค “รัฐประชาชาติ” (National State) ปักปันพรมแดนกัน ประเทศจีนจึงมีพรมแดนกว้างใหญ่อย่างที่เป็นอยู่ขณะนี้ ประเทศจีนมีพื้นที่ประมาณ 9.6 ล้านตารางกิโลเมตร คิดเป็น 1 ใน 15 ของพื้นที่โลก จีนมีแนวฝั่งทะเลยาวประมาณ 18,000 กว่ากิโลเมตร
ลักษณะภูมิประเทศของประเทศจีนมีทุกรูปแบบเพราะเป็นประเทศที่กว้างใหญ่ แต่ที่ราบซึ่งอุดมสมบูรณ์เหมาะสมกับการเพาะปลูกธัญพืชนั้นมีไม่มากนัก (เมื่อเทียบกับพื้นที่ทั้งประเทศ) พื้นที่ด้านตะวันตกสูง ด้านตะวันออกต่ำ ค่อยๆ ลาดลงมาเหมือนขั้นบันได เราแบ่งพื้นที่แตกต่างกันได้สี่ส่วนใหญ่ๆ ภาคตะวันตกเฉียงเหนือพื้นที่ส่วนหนึ่งเป็นทะเลทราย
ภาคตะวันตกเป็นที่ราบสูง ที่ราบสูงชิงไห่-ทิเบต มีความสูงเฉลี่ยสูงกว่าระดับน้ำทะเล 4,500 เมตร มีเนื้อที่ประมาณ 2.3 ล้านตารางกิโลเมตร เป็นที่ราบสูงซึ่งกว้างและสูงที่สุดในโลก จนเขาเรียกกันว่า “หลังคาโลก” ยอดเขาเอเวอร์เรสต์ (จูมูลังหม่า) ก็อยู่ที่พรมแดนเนปาลกับจีนแถบนี้ ภูมิประเทศเช่นนี้ย่อมสร้างวัฒนธรรมขึ้นมาแบบหนึ่ง เป็นการผสมผสานระหว่างการเลี้ยงปศุสัตว์กับการกสิกรรม (ในที่ราบสูงมากๆ ปลูกธัญพืชได้จำกัดประเภท)
ภาคกลาง เฉลี่ยสูงกว่าระดับน้ำทะเลประมาณ 1,000 -2,000 เมตร มีที่ราบสูงและแอ่งแผ่นดินหลายแห่งกระจายกันอยู่ เช่น ที่ราบสูงมองโกเลียใน เป็นทุ่งหญ้ากว้างใหญ่ยาวทอดไปถึงเอเชียกลางและยุโรปตะวันออก (รัสเซีย) เป็นแหล่งหล่อหลอมสร้างวัฒนธรรมเลี้ยงปศุสัตว์ร่อนเร่
ภาคตะวันออกภูมิประเทศค่อนข้างต่ำ สูงกว่าระดับน้ำทะเล 1,000 เมตรลงมา มีที่ราบลุ่มกระจายกันอยู่ เป็นแหล่งเกษตรกรรมของแผ่นดินจีน วัฒนธรรมที่หล่อหลอมขึ้นในภาคนี้จึงเป็นวัฒนธรรมกสิกรรม
แต่การกสิกรรมก็ยังแบ่งเป็นสองแบบตามสภาพแวดล้อมในสองลุ่มแม่น้ำใหญ่ได้แก่ ลุ่มแม่น้ำหวงเหอ (แม่น้ำเหลือง) กับลุ่มแม่น้ำแยงซี วัฒนธรรมดั้งเดิมในสองลุ่มแม่น้ำข้างต้นจึงมีความแตกต่างกัน วัฒนธรรมลุ่มแม่น้ำหวงเหอเป็นรากเหง้าดั้งเดิมของชนเผ่าที่พัฒนาขึ้นมาเป็นแกนหลักของชนชาติฮั่น วัฒนธรรมลุ่มแม่น้ำแยงซีและใต้ลงมาจนถึงกวางตุ้ง กวางสี ยูนนาน เวียดนาม ดั้งเดิมทีก็มีความแตกต่างจากวัฒนธรรมลุ่มแม่น้ำเหลืองอยู่มาก ทางวิชาการเรียกว่าวัฒนธรรมไป่เยวี่ย (พวกเยวี่ยร้อยจำพวก) เป็นรากเหง้าทางวัฒนธรรมของกลุ่มชนชาติที่ใช้ภาษาตระกูลจ้วง-ไท และชนชาติส่วนน้อยในภาคใต้และตะวันตกเฉียงใต้ของแผ่นดินจีน
ภูมิศาสตร์ที่แตกต่างกันดังกล่าวข้างต้น เป็นปัจจัยสำคัญในการหล่อหลอมสร้างวัฒนธรรมที่แตกต่างกันในดินแดนเหล่านั้น ซึ่งปัจจุบันเราก็ยังเห็นได้ไม่ยากเย็น