ต้นทศวรรษที่ 80 ทั่วประเทศจีนไม่มีใครไม่เคยได้ยินคำว่า 'หนึ่งประเทศสองระบบ' วิถีทางที่เป็นไปได้ในการรวมประเทศนอกเขตแผ่นดินใหญ่ อันมีเป้าหมายรวมถึง เกาะฮ่องกง มาเก๊า และไต้หวัน ที่แฝงนัยของความรู้สึกรักชาติของชายร่างเล็ก เติ้งเสี่ยวผิง
กลางค.ศ.1982 เติ้งเสี่ยวผิง ประธานสภาที่ปรึกษาทางการเมืองในขณะนั้น เรียกประชุมตัวแทนจากทุกหน่วยงานในฮ่องกง ทั้งด้านเศรษฐกิจการค้า วัฒนธรรม การศึกษา สื่อมวลชน กลุ่มสตรี แรงงาน และภาพยนตร์ เข้าร่วมหารือถึงแผนการคืนเอกราชของเกาะฮ่องกง ซึ่งมีกำหนดในปี 1997 การพบปะระหว่างตัวแทนจากแผ่นดินใหญ่และฮ่องกงในครั้งนั้น เป็นการประชุมครั้งแรกเฉพาะการภายในประเทศเท่านั้น
ในที่ประชุม เติ้งเสี่ยวผิงได้ประกาศจุดยืนที่ชัดเจนของรัฐบาลแผ่นดินใหญ่ ถึงประเด็นการบริหารงานภายในเกาะฮ่องกง ภายหลังการคืนเอกราช ซึ่งจะปล่อยให้บริหารกันเอง รวมไปถึงระบบเศรษฐกิจ สังคม ชีวิตความเป็นอยู่ พื้นฐานทางกฎหมาย ฯลฯ ก็ยังคงเป็นเช่นเดิมไม่เปลี่ยนแปลง ทั้งนี้เพื่อเสถียรภาพของความมั่นคงภายใน และความมีเสรีภาพของศูนย์กลางเศรษฐกิจการเงิน และเพื่อประโยชน์สูงสุดของประชาชนทั้งมวล
เกาะฮ่องกง อยู่ภายใต้อาณานิคมของสหราชอาณาจักร มาตั้งแต่ปีค.ศ.1842 (สมัยราชวงศ์ชิง ค.ศ.1644-1911) หลังจีนพ่ายแพ้ในสงครามฝิ่น(ค.ศ.1840-1842) ตามสนธิสัญญานานกิง ที่ราชสำนักชิงทำกับรัฐบาลสหราชอาณาจักรแห่งสมเด็จพระราชินีวิกตอเรีย (ผลของสงครามฝิ่น จีนยังสูญเสียเกาะเกาลูนให้แก่รัฐบาลอังกฤษในปี 1860 และสูญเสียสิทธิสภาพนอกอาณาเขตให้แก่ผู้ถือสัญชาติต่างประเทศ โดยชาวต่างชาติในจีนสามารถอยู่เหนือกฎหมายจีนมาจนถึงปี 1949 ด้วย)
การเจรจาคืนเกาะฮ่องกงระหว่างจีนและอังกฤษเปิดฉากขึ้น เมื่อ 'หญิงเหล็ก' นางมาร์กาเร็ต แธตเชอร์ นายกรัฐมนตรีและหัวหน้าคณะผู้แทนเจรจาฝ่ายอังกฤษ เยือนสาธารณรัฐประชาชนจีน ในเดือนกันยายน 1982
จางจวิ่นเซิง อดีตรองประธานและโฆษกแห่งสำนักข่าวซินหัว ประจำเกาะฮ่องกง ผู้อยู่ร่วมในเหตุการณ์ประวัติศาสตร์ ก่อนและหลังการคืนเอกราชแก่ฮ่องกงในปีค.ศ.1997 ย้อนความทรงจำว่า ปัญหาการคืนเอกราชให้กับฮ่องกง เป็นเรื่องที่เติ้งเสี่ยวผิงใส่ใจมาตลอด เพราะฉะนั้นท่านจึงเป็นผู้แทนคนแรกในการเจรจากับอังกฤษ
‘หญิงเหล็ก’ แห่งเกาะอังกฤษมาเยือนกรุงปักกิ่งด้วยความเชื่อมั่นและลำพอง ทันทีที่อังกฤษมีชัยเหนืออาร์เจนติน่าในสงครามแย่งชิงหมู่เกาะฟอร์คแลนด์(สงครามกินเวลายาวนาน มายุติในปี 1982 ปัจจุบันเป็นประเทศในทวีปอเมริกาใต้ ใช้ชื่อหมู่เกาะMalvinas) โดยก่อนหน้าการเดินทางมาจีน นางมาร์กาเร็ตได้ศึกษาพื้นฐานทางกฎหมายของประเทศจีนมาอย่างดี รวมถึงประวัติศาสตร์การสูญเสียเกาะฮ่องกง จากสนธิสัญญา 3 ฉบับ ซึ่งได้แก่ ‘สนธิสัญญานานกิง’ ซึ่งว่าด้วย ราชสำนักชิงยินยอมยกเกาะฮ่องกงให้แก่เกรตบริเทนอย่างเด็ดขาด ‘สนธิสัญญาปักกิ่ง’ ที่ว่าด้วยการยกเกาะจิ่วหลง(เกาลูน)แก่มหาอำนาจเกรตบริเทนอย่างเด็ดขาด และ‘ข้อตกลงพิเศษว่าด้วย การขยายอาณาเขตเกาะฮ่องกง’ เป็นสัญญาเช่า‘ดินแดนใหม่’ ซึ่งหมายถึงเกาะเกาลูนและหมู่เกาะโดยรอบอีกกว่า 200 เกาะเป็นเวลา 99 ปี สัญญาทั้งหมดทำกันในสมัยราชวงศ์ชิงซึ่งจีนเป็นฝ่ายเสียเปรียบทั้งสามฉบับ
และนางมาร์กาเร็ต แธตเชอร์ ก็ได้อ้างเนื้อหาในสัญญาดังกล่าว เปิดการเจรจาปัญหาฮ่องกงกับรัฐบาลจีนในเบื้องต้น และยืนยันใน ‘ความชอบธรรมทางกฎหมายของสัญญา’ แต่การตอบโต้ของนายเติ้งเสี่ยวผิงนั้น กลับเกินความคาดหมายของมหาอำนาจอังกฤษ
เติ้งยืนกรานอย่างเด็ดเดี่ยว ในการประกาศเอกราชของเกาะฮ่องกงในปี 1997 โดยไม่สนใจในข้อเสนอของนางมาร์กาเร็ต และกล่าวอย่างเคร่งขรึมว่า อาจเกิดปัญหาภายใน หากรัฐบาลสาธารณรัฐประชาชนจีนไม่ทวงเอกราชเหนือเกาะฮ่องกงคืน และประเด็นที่สำคัญที่สุดคือ การวางแผนการบริหารงานในเกาะฮ่องกงอย่างสันติ ภายหลังได้รับเอกราช ซึ่งนั่นถือเป็นภารกิจสำคัญ ที่ทั้งสองประเทศจะต้องร่วมกันหารือในอนาคต
ถ้อยคำทางการทูตที่เปี่ยมไปด้วยความสุขุมคัมภีรภาพของนายเติ้งเสี่ยวผิง ทำให้นางมาร์กาเร็ต แธตเชอร์ ถึงกับเดินสะดุดล้มลงไปคุกเข่าอยู่ที่พื้น เมื่อปะหน้านักข่าวสาวชาวเนเธอร์แลนด์ ขณะลงจากบันไดของมหาศาลาประชาคม ณ จัตุรัสเทียนอันเหมิน ภายหลังการเจรจาไม่ถึง 3 ชั่วโมง...
หลังจากนั้นการเจรจาอีกหลายระลอกก็ดำเนินไปตามลำดับขั้นตอน นับตั้งแต่จีนเสนอแผน ‘หนึ่งประเทศ สองระบบ’ ใช้ในการบริหารงานภายในฮ่องกงหลังการคืนเกาะ การร่วมลงนามบันทึกช่วยจำในประเด็นต่างๆ และการคงรักษาระบบเศรษฐกิจ สังคม และกฏหมายของฮ่องกงต่อไป เป็นเวลา 50 ปี ตลอดจนการตั้งฮ่องกงเป็นเขตปกครองพิเศษ การตรากฎหมายใหม่บางฉบับ จนมาถึงการเลือกผู้ว่าการเขตปกครองพิเศษฮ่องกง ซึ่งขั้นตอนการเตรียมการต้อนรับเอกราชใหม่นี้ใช้เวลายาวนานถึง 15 ปี
และก้าวย่างที่ถือเป็นชัยชนะของมวลชนชาวจีน คือวันที่ 19 ธันวาคม 1984 เมื่อนายเจ้าจื่อหยาง นายกรัฐมนตรีแห่งสาธารณรัฐประชาชนจีน และนายกรัฐมนตรีแห่งสหราชอาณาจักร ร่วมลงนามใน ‘แถลงการณ์ร่วมปัญหาฮ่องกง’ กำหนดให้วันที่ 1 กรกฎาคม ค.ศ.1997 เป็นวันเริ่มต้น ฟื้นฟูอธิปไตยแห่งรัฐบาลสาธารณรัฐประชาชนจีนเหนือเกาะฮ่องกงอย่างเป็นทางการ ...แถลงการณ์ที่เปิดหน้าใหม่ให้กับประวัติศาสตร์ฮ่องกง...
แม้ว่าเติ้งเสี่ยวผิงจะจากไปอย่างสงบ ก่อนการส่งมอบเกาะฮ่องกงคืนสู่อ้อมอกแผ่นดินใหญ่ ในวันที่ 1 กรกฎาคม ค.ศ.1997 ไม่ถึง 5 เดือน โดยไม่มีโอกาสได้เห็นผลของความพยายามที่รอคอยมานานนับศตวรรษนั้นก็ตาม แต่ในความเป็นจริง ชาวจีนทั้งประเทศก็ไม่เคยลืมว่า พวกเขาได้ฮ่องกงกลับคืนมาอย่างสันติเพราะใคร.
กลางค.ศ.1982 เติ้งเสี่ยวผิง ประธานสภาที่ปรึกษาทางการเมืองในขณะนั้น เรียกประชุมตัวแทนจากทุกหน่วยงานในฮ่องกง ทั้งด้านเศรษฐกิจการค้า วัฒนธรรม การศึกษา สื่อมวลชน กลุ่มสตรี แรงงาน และภาพยนตร์ เข้าร่วมหารือถึงแผนการคืนเอกราชของเกาะฮ่องกง ซึ่งมีกำหนดในปี 1997 การพบปะระหว่างตัวแทนจากแผ่นดินใหญ่และฮ่องกงในครั้งนั้น เป็นการประชุมครั้งแรกเฉพาะการภายในประเทศเท่านั้น
ในที่ประชุม เติ้งเสี่ยวผิงได้ประกาศจุดยืนที่ชัดเจนของรัฐบาลแผ่นดินใหญ่ ถึงประเด็นการบริหารงานภายในเกาะฮ่องกง ภายหลังการคืนเอกราช ซึ่งจะปล่อยให้บริหารกันเอง รวมไปถึงระบบเศรษฐกิจ สังคม ชีวิตความเป็นอยู่ พื้นฐานทางกฎหมาย ฯลฯ ก็ยังคงเป็นเช่นเดิมไม่เปลี่ยนแปลง ทั้งนี้เพื่อเสถียรภาพของความมั่นคงภายใน และความมีเสรีภาพของศูนย์กลางเศรษฐกิจการเงิน และเพื่อประโยชน์สูงสุดของประชาชนทั้งมวล
เกาะฮ่องกง อยู่ภายใต้อาณานิคมของสหราชอาณาจักร มาตั้งแต่ปีค.ศ.1842 (สมัยราชวงศ์ชิง ค.ศ.1644-1911) หลังจีนพ่ายแพ้ในสงครามฝิ่น(ค.ศ.1840-1842) ตามสนธิสัญญานานกิง ที่ราชสำนักชิงทำกับรัฐบาลสหราชอาณาจักรแห่งสมเด็จพระราชินีวิกตอเรีย (ผลของสงครามฝิ่น จีนยังสูญเสียเกาะเกาลูนให้แก่รัฐบาลอังกฤษในปี 1860 และสูญเสียสิทธิสภาพนอกอาณาเขตให้แก่ผู้ถือสัญชาติต่างประเทศ โดยชาวต่างชาติในจีนสามารถอยู่เหนือกฎหมายจีนมาจนถึงปี 1949 ด้วย)
การเจรจาคืนเกาะฮ่องกงระหว่างจีนและอังกฤษเปิดฉากขึ้น เมื่อ 'หญิงเหล็ก' นางมาร์กาเร็ต แธตเชอร์ นายกรัฐมนตรีและหัวหน้าคณะผู้แทนเจรจาฝ่ายอังกฤษ เยือนสาธารณรัฐประชาชนจีน ในเดือนกันยายน 1982
จางจวิ่นเซิง อดีตรองประธานและโฆษกแห่งสำนักข่าวซินหัว ประจำเกาะฮ่องกง ผู้อยู่ร่วมในเหตุการณ์ประวัติศาสตร์ ก่อนและหลังการคืนเอกราชแก่ฮ่องกงในปีค.ศ.1997 ย้อนความทรงจำว่า ปัญหาการคืนเอกราชให้กับฮ่องกง เป็นเรื่องที่เติ้งเสี่ยวผิงใส่ใจมาตลอด เพราะฉะนั้นท่านจึงเป็นผู้แทนคนแรกในการเจรจากับอังกฤษ
‘หญิงเหล็ก’ แห่งเกาะอังกฤษมาเยือนกรุงปักกิ่งด้วยความเชื่อมั่นและลำพอง ทันทีที่อังกฤษมีชัยเหนืออาร์เจนติน่าในสงครามแย่งชิงหมู่เกาะฟอร์คแลนด์(สงครามกินเวลายาวนาน มายุติในปี 1982 ปัจจุบันเป็นประเทศในทวีปอเมริกาใต้ ใช้ชื่อหมู่เกาะMalvinas) โดยก่อนหน้าการเดินทางมาจีน นางมาร์กาเร็ตได้ศึกษาพื้นฐานทางกฎหมายของประเทศจีนมาอย่างดี รวมถึงประวัติศาสตร์การสูญเสียเกาะฮ่องกง จากสนธิสัญญา 3 ฉบับ ซึ่งได้แก่ ‘สนธิสัญญานานกิง’ ซึ่งว่าด้วย ราชสำนักชิงยินยอมยกเกาะฮ่องกงให้แก่เกรตบริเทนอย่างเด็ดขาด ‘สนธิสัญญาปักกิ่ง’ ที่ว่าด้วยการยกเกาะจิ่วหลง(เกาลูน)แก่มหาอำนาจเกรตบริเทนอย่างเด็ดขาด และ‘ข้อตกลงพิเศษว่าด้วย การขยายอาณาเขตเกาะฮ่องกง’ เป็นสัญญาเช่า‘ดินแดนใหม่’ ซึ่งหมายถึงเกาะเกาลูนและหมู่เกาะโดยรอบอีกกว่า 200 เกาะเป็นเวลา 99 ปี สัญญาทั้งหมดทำกันในสมัยราชวงศ์ชิงซึ่งจีนเป็นฝ่ายเสียเปรียบทั้งสามฉบับ
และนางมาร์กาเร็ต แธตเชอร์ ก็ได้อ้างเนื้อหาในสัญญาดังกล่าว เปิดการเจรจาปัญหาฮ่องกงกับรัฐบาลจีนในเบื้องต้น และยืนยันใน ‘ความชอบธรรมทางกฎหมายของสัญญา’ แต่การตอบโต้ของนายเติ้งเสี่ยวผิงนั้น กลับเกินความคาดหมายของมหาอำนาจอังกฤษ
เติ้งยืนกรานอย่างเด็ดเดี่ยว ในการประกาศเอกราชของเกาะฮ่องกงในปี 1997 โดยไม่สนใจในข้อเสนอของนางมาร์กาเร็ต และกล่าวอย่างเคร่งขรึมว่า อาจเกิดปัญหาภายใน หากรัฐบาลสาธารณรัฐประชาชนจีนไม่ทวงเอกราชเหนือเกาะฮ่องกงคืน และประเด็นที่สำคัญที่สุดคือ การวางแผนการบริหารงานในเกาะฮ่องกงอย่างสันติ ภายหลังได้รับเอกราช ซึ่งนั่นถือเป็นภารกิจสำคัญ ที่ทั้งสองประเทศจะต้องร่วมกันหารือในอนาคต
ถ้อยคำทางการทูตที่เปี่ยมไปด้วยความสุขุมคัมภีรภาพของนายเติ้งเสี่ยวผิง ทำให้นางมาร์กาเร็ต แธตเชอร์ ถึงกับเดินสะดุดล้มลงไปคุกเข่าอยู่ที่พื้น เมื่อปะหน้านักข่าวสาวชาวเนเธอร์แลนด์ ขณะลงจากบันไดของมหาศาลาประชาคม ณ จัตุรัสเทียนอันเหมิน ภายหลังการเจรจาไม่ถึง 3 ชั่วโมง...
หลังจากนั้นการเจรจาอีกหลายระลอกก็ดำเนินไปตามลำดับขั้นตอน นับตั้งแต่จีนเสนอแผน ‘หนึ่งประเทศ สองระบบ’ ใช้ในการบริหารงานภายในฮ่องกงหลังการคืนเกาะ การร่วมลงนามบันทึกช่วยจำในประเด็นต่างๆ และการคงรักษาระบบเศรษฐกิจ สังคม และกฏหมายของฮ่องกงต่อไป เป็นเวลา 50 ปี ตลอดจนการตั้งฮ่องกงเป็นเขตปกครองพิเศษ การตรากฎหมายใหม่บางฉบับ จนมาถึงการเลือกผู้ว่าการเขตปกครองพิเศษฮ่องกง ซึ่งขั้นตอนการเตรียมการต้อนรับเอกราชใหม่นี้ใช้เวลายาวนานถึง 15 ปี
และก้าวย่างที่ถือเป็นชัยชนะของมวลชนชาวจีน คือวันที่ 19 ธันวาคม 1984 เมื่อนายเจ้าจื่อหยาง นายกรัฐมนตรีแห่งสาธารณรัฐประชาชนจีน และนายกรัฐมนตรีแห่งสหราชอาณาจักร ร่วมลงนามใน ‘แถลงการณ์ร่วมปัญหาฮ่องกง’ กำหนดให้วันที่ 1 กรกฎาคม ค.ศ.1997 เป็นวันเริ่มต้น ฟื้นฟูอธิปไตยแห่งรัฐบาลสาธารณรัฐประชาชนจีนเหนือเกาะฮ่องกงอย่างเป็นทางการ ...แถลงการณ์ที่เปิดหน้าใหม่ให้กับประวัติศาสตร์ฮ่องกง...
แม้ว่าเติ้งเสี่ยวผิงจะจากไปอย่างสงบ ก่อนการส่งมอบเกาะฮ่องกงคืนสู่อ้อมอกแผ่นดินใหญ่ ในวันที่ 1 กรกฎาคม ค.ศ.1997 ไม่ถึง 5 เดือน โดยไม่มีโอกาสได้เห็นผลของความพยายามที่รอคอยมานานนับศตวรรษนั้นก็ตาม แต่ในความเป็นจริง ชาวจีนทั้งประเทศก็ไม่เคยลืมว่า พวกเขาได้ฮ่องกงกลับคืนมาอย่างสันติเพราะใคร.
