‘สงครามของเซเลนสกี’กำลังถูกมองมากขึ้นเรื่อยๆว่า เป็นศึกที่‘คนสู้รบคือพวกคนจน’

(เก็บความจากเอเชียไทมส์ www.atimes.com)

Zelensky’s war increasingly seen as ‘fought by the poor’
By STEFAN WOLFF And TETYANA MALYARENKO
05/01/2024

แผนการที่จะเกณฑ์ชาวยูเครนมาเป็นทหารเพิ่มขึ้นอีก 500,000 คน เป็นเรื่องที่ยากจะประสบความสำเร็จ เวลาเดียวกันก็มีความเสี่ยงที่จะก่อให้เกิดการอภิปรายถกเถียงอย่างสร้างความแตกแยกร้าวฉาน เกี่ยวกับความยุติธรรมทางสังคมและการทุจริตคอร์รัปชั่นของพวกชนชั้นนำ

หลังจากความล้มเหลวของยูเครนในการรุกตอบโต้ตอนช่วงปี 2023 เคียฟก็พบว่าตัวเองอยู่บนทางแยกสำคัญซึ่งการเลือกที่จะเดินไปในเส้นทางไหนไม่ใช่งานง่ายๆ เลย

ความเรียกร้องต้องการตอนช่วงสิ้นปีที่ผ่านมาของประธานาธิบดีโวโลดีมีร์ เซเลนสกี แห่งยูเครน ที่จะให้ระดมเกณฑ์ทหารเพิ่มเติมอีก 500,000 คน [1] ในช่วงสองสามเดือนข้างหน้านี้ เป็นทั้งสัญญาณแสดงถึงความเด็ดเดี่ยวและทั้งเป็นเครื่องบ่งบอกถึงความสิ้นหวัง เรื่องนี้มีความเป็นไปได้อย่างมากที่จะทำให้การเมืองภายในประเทศของยูเครนยิ่งเกิดความแตกแยกร้าวฉานกันมากขึ้น แต่มันก็อาจจะช่วยซื้อเวลาสำหรับให้เซเลนสกีขบคิดทบทวนเรื่องการปิดเกมของตัวเขาเองตลอดจนวิธีการที่จะไปถึงตรงจุดนั้น

ตั้งแต่ตอนที่รัสเซียเริ่มต้นการรุกรานแบบเต็มพิกัดในเดือนกุมภาพันธ์ปี 2022 [2] กองทัพยูเคนมีความเข้มแข็งอยู่ในระดับที่มีจำนวนทหารราวๆ 1 ล้านคน แล้วจากนั้นก็มีการเกณฑ์ทหารกันเป็นประจำอย่างต่อเนื่องเพื่อหากำลังพลเข้าซ่อมแซมชดเชยการสูญเสียในสมรภูมิ

จากภูมิหลังเช่นนี้ เป้าหมายของการเพิ่มกำลังทหารอีกครึ่งล้านคน จึงเท่ากับเป็นการเพิ่มกำลังพลขึ้นมาอย่างสำคัญในระดับ 50% เหนือกว่าเส้นฐานในปัจจุบันทีเดียว ทั้งนี้การกระทำเช่นนี้มีเหตุผลความเป็นไปได้รองรับอยู่หลายๆ ประการ

ประการแรก มันอาจจะเป็นเครื่องบ่งชี้ถึงขนาดขอบเขตที่แท้จริงของการสูญเสียในแนวหน้าในตลอดช่วง 1 ปีที่ผ่านมา ยูเครนประสบความสูญเสียอย่างสูงไปในการทำสงครามแบบพร่ากำลัง (attrition) โดยเป็นผลลัพธ์จากการที่ฝ่ายรัสเซียโจมตีตอบโต้อย่างไม่มีผ่อนปรน ทั้งนี้รวมทั้งตามเส้นแนวหน้าที่ยาวเหยียดในภูมิภาคดอนบาส (Donbas) [3]

นอกจากนั้นยังมีความวิตกกังวลเพิ่มขึ้นเรื่อยๆ ว่าความสนับสนุนที่ได้รับจากฝ่ายตะวันตกจะมีความยั่งยืนขนาดไหน เคียฟอาจจะกำลังคาดการณ์ว่าจำเป็นต้องหาทางชดเชยซัปพลายด้านอาวุธและเครื่องกระสุนที่ได้รับจากฝ่ายตะวันตกที่คาดหมายกันว่าต้องลดน้อยลง ด้วยการเพิ่มทรัพยากรมนุษย์ของยูเครนเองเข้าไปในภาคสนาม

จากการที่รัสเซียระดมเกณฑ์ทหารจนได้กำลังทหารใหม่ๆ 170,000 คนเมื่อเร็วๆ นี้ [4] ทำให้กองทัพแดนหมีขาวมีความแข็งแกร่งด้วยกำลังพลรวมทั้งสิ้นราวๆ 1.3 ล้านคน ดังนั้นการประกาศของเซเลนสกี อาจจะเป็นเพียงแค่ความพยายามที่จะทำให้สนามแข่งขันเรียบเสมอกันมากขึ้นหน่อยในแง่ของจำนวนทหาร

เมื่อนำเอามารวมกันเข้า คำอธิบายเกี่ยวกับความเป็นไปได้ทั้ง 3 ข้อเหล่านี้ ยังส่อนัยบ่งชี้ให้เห็นถึงความวิตกกังวลของยูเครนที่ว่า มีความเป็นไปได้อย่างสูงที่รัสเซียจะเปิดการบุกโจมตีครั้งใหม่ขึ้นในปี 2024

ไม่ว่าจุดมุ่งหมายขั้นสุดท้ายในการทำสงครามของฝ่ายรัสเซียจะเป็นอย่างไรก็ตามที แต่การกล่าวอ้างกรรมสิทธิ์ของมอสโกเหนือดินแดนของยูเครน ซึ่งได้แก่แคว้นลูฮันสก์, โดเนตสก์, เคียร์ซอน, และ ซาโปริซเซีย แบบเต็มๆ ทั้ง 4 แคว้น กลับดูเป็นวัตถุประสงค์ที่เป็นรูปธรรมมากกว่า และก็เป็นสิ่งที่พวกเขายังไม่อาจบรรลุได้แม้จนกระทั่งถึงเวลานี้


ด้วยการที่เครมลิมมีความแข็งแกร่งทางทหารโดยเปรียบเทียบเพิ่มสูงขึ้นเรื่อยๆ การปฏิเสธไม่ยอมให้ปูตินประสบความสำเร็จในเรื่องนี้ (โดยที่เขาน่าจะต้องการบรรลุผลในเรื่องนี้ก่อนที่เขาจะลงสนามเลือกตั้งในเดือนมีนาคมนี้ แม้เป็นเรื่องแน่นอนแทบไม่ต้องลุ้นอยู่แล้วว่าเขาจะต้องชนะได้รับคะแนนเสียงเป็นประธานาธิบดีอีกสมัยหนึ่ง [5] ตลอดจนก่อนหน้าที่เขาจะทำพิธีสาบานตัวเข้ารับตำแหน่งอีกสมัยหนึ่ง [6] ซี่งน่าจะมีขึ้นในเดือนพฤษภาคม) ฝ่ายยูเครนจึงจำเป็นจะต้องใช้ความพยายามด้านการป้องกันอย่างเอาจริงเอาจัง

คนที่จะเกณฑ์เป็นทหารได้กำลังร่อยหรอลงทุกทีจริงหรือ?

พิจารณาจากแง่มุมนี้ มันย่อมส่อให้เห็นต่อไปว่าในเวลานี้คณะผู้นำยูเครนมีความกังวลสนใจน้อยลงเกี่ยวกับลู่ทางโอกาสทางยุทธศาสตร์ แต่กำลังถูกกระตุ้นจูงใจจากความต้องการที่จะต้องระดมกำลังทรัพยากรทั้งหมดเท่าที่จะเสาะหาออกมาได้เพื่อตอบสนองความพยายามในด้านการป้องกันดังกล่าวข้างต้น

ร่างกฎหมายเกี่ยวกับการเกณฑ์ทหาร 2 ฉบับที่มีเนื้อหาหนุนเสริมกันและกัน [7] ซึ่งรัฐบาลยูเครนยื่นเสนอต่อรัฐสภาเมื่อวันที่ 30 ธันวาคม 2023 ที่ผ่านมา บ่งชี้ว่าเซเลนสกีและพวกบุคคลระดับวงในของเขา มีความตั้งใจจริงจังในเรื่องนี้

เวลาเดียวกัน ถ้าหากร่างกฎหมายเหล่านี้ผ่านสภาและนำมาบังคับใช้ วิธีการจัดการปัญหาอย่างใหม่ๆ ในการเกณฑ์ทหารตามที่ระบุเอาไว้ น่าจะเพิ่มความตึงเครียดอย่างสำคัญให้แก่พวกสถาบันแห่งรัฐของยูเครนตลอดจนสังคมของชาวยูเครน ซึ่งอันที่จริงก็อยู่ในสภาพตึงล้ากันสุดเหยียดอยู่แล้ว

อย่างที่พวกเจ้าหน้าที่อาวุโสของยูเครนออกมายืนยันต่อสาธารณชน เวลานี้ไม่มีอาสาสมัครเข้าคิวขอเข้ารับราชการทหารไปสู้รบในแนวหน้ากันเป็นจำนวนมากๆ กันอีกต่อไปแล้ว ดังนั้นในร่างกฎหมายใหม่ รัฐบาลจึงเสนอใช้มาตรการแบบบังคับเพื่อให้มั่นใจว่ายังสามารถเกณฑ์ทหารได้กำลังพลเข้ามาอย่างต่อเนื่อง

มาตรการแบบบังคับที่ว่านี้ มีทั้งการเรียกเก็บค่าปรับอัตราสูงลิ่วจากพวกที่หลบหนีการเกณฑ์ทหาร ไปจนถึงการยึดอสังหาริมทรัพย์ และการอายัดบัญชีธนาคารส่วนบุคคล ตลอดจนการยกเลิกหนังสือเดินทางของชาวยูเครนที่อพยพไปเป็นผู้ลี้ภัยอยู่ในต่างแดน


โดยเฉพาะอย่างยิ่งกลุ่มหลังสุดนี้ ซึ่งครอบคลุมถึงชายชาวยูเครนผู้อยู่ในวัยเหมาะเป็นทหารสู้รบ ที่กำลังพำนักอาศัยกันอยู่ตามประเทศสมาชิกอียูและประมาณกันว่ามีจำนวนราวๆ [8] 600,000 คนนั้น จะกลายเป็นเป้าหมายหลักกลุ่มหนึ่งของความพยายามเกณฑ์ทหารของเคียฟในครั้งนี้ ตัวเซเลนสกีก็ไม่มีอ้อมค้อมเลย แต่พูดถึงคนเหล่านี้โดยตรงในคำปราศรัยเนื่องในวันขึ้นปีใหม่ของเขา [9] ด้วยการประกาศว่า “พวกคุณต้องตัดสินใจแล้ว ว่าพวกคุณคือผู้ลี้ภัยคนหนึ่ง หรือว่าเป็นพลเมืองคนหนึ่ง”

ยังมีอีกสิ่งหนึ่งที่จะดำเนินคู่ขนานกันไป นั่นคือจะมีความพยายามมากขึ้นอีกเพื่อทำให้เศรษฐกิจของยูเครนกลายเป็นเศรษฐกิจที่มุ่งรับใช้ตอบสนองสงคราม อย่างที่ประกาศออกมาโดยนายกรัฐมนตรีของยูเครน เดนิส ชมีฮัล (Denys Shmyhal) [10] ทั้งนี้ การเกณฑ์ทหารตามแผนการที่วางไว้คราวนี้ จะกระทำพร้อมๆ กับยุทธศาสตร์ใหม่ในทางเศรษฐกิจ [11] ซึ่งจะมีการเพิ่มภาระภาษีที่พลเมืองปัจเจกบุคคลแต่ละคน รวมทั้งธุรกิจขนาดกลางและขนาดย่อมทั้งหลายต้องแบกรับ ขณะที่งบประมาณการใช้จ่ายด้านสังคมจะลดน้อยลงอย่างฮวบฮาบ

ทำให้สังคมยิ่งแตกแยกร้าวลึก

มาตรการเหล่านี้มีความจำเป็นอย่างไม่ต้องสงสัย หากพิจารณาจากลู่ทางโอกาสเชิงยุทธศาสตร์ –โดยเฉพาะอย่างยิ่งหากยูเครนต้องการที่จะช่วงชิงความริเริ่มในสมรภูมิกลับคืนมา

อย่างไรก็ดี เมื่อนำมาพิจารณารวมๆ กัน การกระทำเหล่านี้ของรัฐบาลยังมีความหมายเท่ากับการรื้อฟื้นชุบชีวิตการอภิปรายถกเถียงชนิดที่สามารถสร้างความแตกแยกร้าวฉานขึ้นในสังคมยูเครน ในเรื่องเกี่ยวกับความยุติธรรมทางสังคม, การทุจริตคอร์รัปชั่น, และสัญญาประชาคมระหว่างชนชั้นนำกับสังคมโดยองค์รวม เวลานี้ระดับความเชื่อถือไว้วางใจที่สาธารณชนมีให้แก่ชนชั้นนำนั้นอยู่ในระดับที่ต่ำเตี้ยอยู่แล้ว และกำลังลดฮวบลงไปเรื่อยๆ [12]โดยที่สงครามครั้งนี้กำลังถูกมองว่าเป็น “สงครามที่คนจนคือคนที่ออกไปสู้รบ” มากขึ้นทุกที

ยิ่งไปกว่านั้น แนวโน้มทางประชากรศาสตร์ในสังคมของยูเครน ยังยิ่งเป็นผลร้ายมากขึ้นเรื่อยๆ แก่ลู่ทางโอกาสระยะยาวของประชาชนผู้ตกอยู่ในความยากจน โดยที่ผู้คนในกลุ่มนี้กำลังมีจำนวนมากขึ้นทุกทีอย่างไม่ขาดสาย [13] เป็นต้นว่า ระยะเวลาที่คาดหมายว่าจะมีชีวิตอยู่ (Life expectancy) สำหรับผู้ชายยูเครน ซึ่งในปี 2021 อยู่ในระดับ 65 ปี ที่ถือกันว่าต่ำอยู่แล้ว ยังกลับลดลงไปอีกจนเหลือ 57 ปี [14] ในปี 2023

ขณะที่อัตราเกิด (Birth rates) ยังคงอยู่ในระดับต่ำมากๆ โดยมีนักประชากรศาสตร์บางรายประมาณการ [15] ว่า ในปี 2023 หล่นลงมาอยู่ที่ระดับมีทารกเพียงแค่ 0.55 คนต่อครอบครัว เวลาเดียวกัน การอพยพไปอยู่ต่างแดนของประชากรกลุ่มที่มีทักษะสูงที่สุดและมีความกระตือรือร้นทางเศรษฐกิจมากที่สุดก็เร่งตัวสูง [16] นับตั้งแต่สงครามครั้งนี้เริ่มต้นขึ้นมา สภาพเช่นนี้จึงเท่ากับปล่อยให้คนยากคนจนเป็นผู้ที่แบกรับภาระการสู้รบอย่างโดดเด่นชัดเจน ขณะเดียวกับที่สามารถมองเห็นมาตรฐานชีวิตความเป็นอยู่ของพวกเขา กำลังตกต่ำย่ำแย่ลงเรื่อยๆ

การเกณฑ์ทหารด้วยการบังคับ, การลดทอนสิทธิเสรีภาพต่างๆ ของประชากร, ความสะดุดติดขัดทางเศรษฐกิจ และความทุกข์ยากลำบากทางสังคมที่มีโอกาสจะเพิ่มทวีขึ้นอีก เหล่านี้เป็นสภาพที่ช่างตรงกันข้ามอย่างรุนแรงกับสิ่งที่ถูกรับรู้เข้าใจกันอย่างกว้างขวางว่า เป็นวิถีชีวิตซึ่งได้รับพลังความคึกคักจากการทุจริตคอร์รัปชั่น [17] ของพวกชนชั้นนำ ผู้ซึ่งยังคงไม่ยอมเปลี่ยนแปลง และก็ไม่ถูกตรวจสอบไม่ต้องรับผิดใดๆ ทั้งนั้น

ตัวเซเลนสกีเอง อาจจะ (ยัง) ไม่ได้เกี่ยวข้องกับเรื่องเช่นนี้โดยตรง –และการที่เขาค่อนข้างขาดไร้ความสำเร็จในการขุดรากถอนโคนการคอร์รัปชั่น ก็ยังไม่ถึงกับสร้างอันตรายอย่างสำคัญให้แก่คะแนนนิยมในตัวเขา


แต่ผู้คนจำนวนมากในกลุ่มบุคคลวงในใกล้ชิดเขานั้น มีความเกี่ยวข้องพัวพัน [18] กับพฤติการณ์ทุจริต กระทั่งถ้าหากไม่มีอะไรอย่างอื่น การเมืองภายในประเทศที่อยู่ในสภาพแตกร้าวกันมากขึ้นทุกที ซึ่งก็รวมไปถึงระหว่างฝ่ายทหารกับชนชั้นนำทางการเมืองด้วย [19] นั้น จะคอยเป็นตัวบ่อนทำลายความหยุ่นตัวตลอดจนประสิทธิภาพในการสู้รบของยูเครนจากภายใน และกลายเป็นตัวเอื้อประโยชน์ให้แก่ฝ่ายรัสเซียเพิ่มมากขึ้นเรื่อยๆ

ด้วยเหตุนี้ ยูเครนจึงมีความจำเป็นที่จะต้องมีการตกลงทำสัญญาประชาคมกันใหม่ระหว่างชนชั้นนำกับสังคมโดยรวม พอๆ กับที่จำเป็นต้องมีการประเมินยุทธศาสตร์ทางทหารของตนเสียใหม่ทีเดียว กระนั้น ทั้งสองอย่างไม่ว่าเรื่องใดก็ยังไม่มีทีท่าจะเกิดขึ้นมาได้

เซเลนสกี และรัฐมนตรีต่างประเทศ ดมีโตร คูเลบา (Dmytro Kuleba) ของเขายืนกราน [20] ว่า มีเส้นทางที่จะเดินไปสู่ชัยชนะได้ ขณะที่พวกเขา “ไม่ได้มีแผน บี ใดๆ สำรองเอาไว้” จุดยืนแบบไม่ยอมประนีประนอมใดๆ ทั้งสิ้นเช่นนี้เอง ก็ได้สะท้อนให้เห็นอยู่ในแผนการเกณฑ์ทหารขนาดใหญ่ในเวลานี้ด้วย


อย่างไรก็ตาม การมีกำลังคนมากขึ้น ไม่ได้หมายความว่าจะทำให้เกิดยุทธศาสตร์ขึ้นมาได้ อย่างดีที่สุด มันก็เพียงสามารถที่จะเป็นส่วนหนึ่งของยุทธศาสตร์เท่านั้น เซเลนสกีกำลังเรียกร้องความเสียสละจากสังคมชาวยูเครน ซึ่งไม่ต้องสงสัยเลยว่ามันเป็นการเสียสละอันใหญ่หลวง ดังนั้น เพื่อสร้างความชอบธรรมให้แก่การเรียกร้องเช่นนี้ เขาก็จำเป็นต้องระบุออกมาให้ถี่ถ้วนถึงวัตถุประสงค์และทิศทางซึ่งมีความชัดเจนยิ่งขึ้นกว่าเดิม

เพียงแค่เอาแต่คอยเน้นย้ำถึงสิ่งที่พึงปรารถนา – นั่นคือการปลดแอกอย่างสมบูรณ์ของยูเครน— ในไม่ช้าไม่นานมันจะถูกมองกันทั้งในยูเครนและในเมืองหลวงต่างๆ ของชาติตะวันตกที่เป็นหุ้นส่วน ว่าเป็นเพียงแฟนตาซีความฝันเฟื่องซึ่งตัดขาดจากความเป็นจริงในภาคสนามอย่างมีอันตรายยิ่ง

สเตฟาน วูลฟ์ เป็นศาสตราจารย์ด้านความมั่นคงระหว่างประเทศ ณ มหาวิทยาลัยเบอร์มิงแฮม, สหราชอาณาจักร ขณะที่ เทตยานา มัลยาเรนโก เป็นศาสตราจารย์ด้านความสัมพันธ์ระหว่างประเทศ และศาสตราจารย์ด้านความมั่นคงของยุโรป ฌอง มอนเนต์ (Jean Monnet Professor of European Security) ณ มหาวิทยาลัยแห่งชาติ “สถาบันกฎหมายโอเดสซา” (National University “Odesa Law Academy”) เมืองโอเดสซา, ยูเครน

ข้อเขียนนี้มาจากเว็บไซต์ เดอะ คอนเวอร์เซชั่น https://theconversation.com/ โดยสามารถติดตามอ่านข้อเขียนดั้งเดิมชิ้นนี้ได้ที่ https://theconversation.com/ukraine-war-increasingly-seen-as-fought-by-the-poor-as-zelensky-raises-taxes-and-proposes-strict-mobilisation-laws-220433

ทั้งนี้ เดอะ คอนเวอร์เซชั่น แถลงเปิดเผยผลประโยชน์และความเกี่ยวข้องของผู้เขียนทั้งสอง ในหัวข้อที่ทั้งคู่เขียนถึงในบทความชิ้นนี้ ดังนี้:

สเตฟาน วูลฟ์ ในอดีตเคยเป็นผู้รับเงินทุนสนับสนุนแบบให้เปล่าจาก สภาวิจัยสิ่งแวดล้อมทางธรรมชาติของสหราชอาณาจักร (Natural Environment Research Council of the UK), สถาบันสันติภาพของสหรัฐฯ (United States Institute of Peace), สภาวิจัยเศรษฐกิจและสังคมของสหราชอาณาจักร (Economic and Social Research Council of the UK), ราชบัณฑิตยสภาสหราชอาณาจักร (British Academy), โปรแกรมวิทยาศาสตร์เพื่อสันติภาพ องค์การนาโต้ (NATO Science for Peace Programme), โปรแกรมกรอบโครงอียู 6 และ 7 และขอบเขต ปี 2020 (EU Framework Programmes 6 and 7 and Horizon 2020), โปรแกรม ฌอง มอนเนต์ ของอียู (EU's Jean Monnet Programme) เขายังเป็นผู้ดูแล (Trustee) คนหนึ่ง และเหรัญญิกกิตติมศักดิ์ (Honorary Treasurer) ของสมาคมการเมืองศึกษาแห่งสหราชอาณาจักร (Political Studies Association of the UK), และเป็นนักวิจัยอาวุโสอยู่ที่ศูนย์นโยบายการต่างประเทศ (Foreign Policy Centre) ในกรุงลอนดอน

เทตยานา มัลยาเรนโก ไม่ได้ ทำงาน, หรือให้คำปรึกษา, หรือเป็นเจ้าของหุ้น, หรือได้รับเงินทุนสนับสนุน จากบริษัทหรือองค์การใดๆ ที่จะได้รับผลประโยชน์จากบทความชิ้นนี้ รวมทั้งขอเปิดเผยว่าไม่ได้มีความพัวพันเกี่ยวข้องใดๆ อื่นอีก นอกเหนือไปจากการได้รับแต่งตั้งในทางวิชาการจากบริษัทหรือองค์การเหล่านี้

เชิงอรรถ
[1]https://www.reuters.com/world/europe/ukraines-military-asks-additional-450000-500000-people-be-mobilised-zelenskiy-2023-12-19/
[2]https://theconversation.com/uk/topics/ukraine-invasion-2022-117045
[3]https://www.understandingwar.org/backgrounder/russian-offensive-campaign-assessment-january-3-2024
[4] https://apnews.com/article/russia-ukraine-putin-army-expansion-a2bf0b035aabab20c8b120a1c86c9e38
[5]https://www.theguardian.com/world/2024/jan/03/vladimir-putin-will-use-election-to-show-war-weary-russia-hes-still-calling-the-shots
[6]https://www.reuters.com/world/europe/russias-putin-run-again-president-2024-2023-12-08/
[7] https://kyivindependent.com/cabinet-of-ministers-submits-draft-law-on-mobilization-to-verkhovna-rada/
[8]https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?oldid=572558
[9]https://www.president.gov.ua/en/news/novorichne-privitannya-prezidenta-ukrayini-volodimira-zelens-88037
[10] https://t.me/Denys_Smyhal/6745
[11] https://www.wilsoncenter.org/blog-post/ukraines-budget-2024
[12] https://kiis.com.ua/?lang=eng&cat=reports&id=1335&page=1
[13]https://www.reuters.com/world/europe/world-bank-says-ukraine-has-tenfold-increase-poverty-due-war-2022-10-15/
[14]https://english.elpais.com/international/2023-12-11/ukraines-demographic-drain-puts-its-post-war-recovery-at-risk.html
[15]https://www.npr.org/2023/02/22/1155943055/ukraine-low-birth-rate-russia-war
[16] https://www.unhcr.org/ua/wp-content/uploads/sites/38/2023/07/UNHCR-LIVES-ON-HOLD-4-INTENTIONS-AND-PERSPECTIVES-OF-REFUGEES-FROM-UKRAINE.pdf
[17] https://apnews.com/article/russia-ukraine-zelenskyy-government-30e547e614babcacff2e68cecd62b551
[18]https://www.reuters.com/world/europe/graft-accusations-dog-top-zelenskiy-aides-2023-09-19/
[19]https://www.ft.com/content/3ce63abc-9a71-427b-8e11-ab5309288845
[20]https://www.reuters.com/world/europe/ukraine-says-no-plan-b-unblocking-us-funding-2024-01-04/